1-Mavzu: Мehnat qonunchiligi asoslari.
Reja:
1.
O‘zbekistonda mehnat muhofazasi.
2. O‘zbekiston Respublikasining mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi
qonun.
3. O‘zbekiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari.
4. Qonunda, mehnatni muhofaza qilishga doir talablar.
O‘zbekistonda mehnat muhofazasi
– bu tegishli qonun va boshqa me’yoriy
hujjatlar asosida amal qiluvchi, insonning mehnat jarayonidagi xavfsizligi, sihat-
salomatligi va ish qobiliyati saqlanishini ta’minlashga qaratilgan ijtimoiy,
iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, sanitariya-gigiyena
va davolash-profilaktika
tadbirlari hamda vositalari tizimidan iboratdir.
Mehnat muhofazasi bo‘yicha belgilangan barcha tadbirlar O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi (8-dekabr 1992-у.), O‘zbekiston Respublikasining
Mehnat kodeksi (21-dekabr 1995-у.), «Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi
qonun» (6-may 1993-у.), Davlat standartlari, nizomlar va me’yorlar, xavfsizlik
texnikasi bo‘yicha qoidalar asosida olib boriladi. Respublikamizda demokratik
huquqiy davlat va ochiq fuqarolik jamiyatining qurilishi inson huquqlari va
erkinliklariga to‘liq rioya etilishini taqozo qiladi. O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasida respublikamiz fuqarolarining
shaxsiy huquq va erkinliklari,
siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari yaqqol o‘z ifodasini topgandir.
Konstitutsiyada ko‘rsatilganidek, «Davlat xalq irodasini ifoda etib, uning manfaat-
lariga xizmat qiladi.
Davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar oldida
mas’uldirlar» (2-modda), «Yashash huquqi har bir insonning uzviy
huquqidir.....(24-modda). «Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli
mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko‘rsatilgan tartibda ishsizlikdan
himoyalanish huquqiga egadir» (37-modda).
Yuqoridagilarga asoslangan holda ifodalash mumkinki, insonning hayoti,
mehnat faoliyati, faoliyаti davridagi sog‘ligi
davlat qonunlari asosida
himoyalanadi, muhofaza qilinadi.
O‘zbekiston Respublikasining mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi
qonunida mehnatni muhofaza qilish sohasidagi davlat siyosati aniq o‘z aksini
topgan. Unda
«Korxonaning ishlab chiqarish faoliyati natijalariga nisbatan xodimning
hayoti va sog‘ligi ustuvorligi» (4-modda) ta’kidlangan. Ushbu qonun 5 bo‘lim va
29 moddadan iborat bo‘lib, unda:
-mehnat muhofazasi bo‘yicha umumiy qoidalar (1-bo‘lim, 7 moddadan
iborat);
-mehnatning muhofaza qilinishini ta’minlash (2-bo‘lim, 8 moddadan iborat);
-ishlovchilarning mehnatni muhofaza qilishga doir huquqlarini ruyobga
chiqarishdagi kafolatlar (3-bo‘lim, 6 moddadan iborat);
-mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga
rioya etilishi ustidan davlat va jamoatchilik nazorati (4-bo‘lim, 3 moddadan
iborat);
- mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa me’yoriy
hujjatlarni buzganlik uchun javob-garlik (5-bo‘lim, 5 moddadan iborat) masalalari
aniq yoritilgan.
1995-yil 21-dekabrda O‘zbekiston Respublikasining
Mehnat kodeksi qabul
qilindi va u 1996-yil aprel oyidan boshlab amalda kuchga kirdi. Ushbu qonunda
ko‘rsatilishicha, xavfsizlik texnikasiga, ishlab chiqarish sanitariyasiga, yong‘in
chiqishidan saqlanishga va mehnat muhofazasining boshqa qoidalariga rioya etish
yuzasidan ishchi va xizmatchilarga уo‘l-уo‘riqlar berish,
shuningdek, xodimlarning
mehnat muhofazasiga doir qo‘llanmalarda ko‘rsatilgan hamma talablarga amal
qilishi ustidan doimiy nazorat o‘rnatish ma’muriyat zimmasiga yuklanadi. Mehnat
sharoiti zararli bo‘lgan ishlarda, shuningdek, alohida harorat sharoitida
bajariladigan yoki havoni ifloslantiruvchi ishlarda mehnat qiluvchi ishchi va
xizmatchilarga belgilangan me’yorda maxsus kiyim-bosh, poyabzal va boshqa
shaxsiy himoya vositalari tekinga beriladi. Mehnat sharoiti ifloslanish bilan bog‘liq
va zararli bo‘lgan ishlarda ishlovchi ishchilar belgilangan me’yorda sovun hamda
sut yoki boshqa xil parhez oziq-ovqatlar, issiq sexlarda
ishlovchilar esa gazsuv
bilan tekin ta’minlanadi.
Mehnat qonunlari kodeksida balog‘atga yetmagan yoshlarning, ayollarning
mehnatiga alohida e’tibor berilgan.
18 yoshga to‘lmagan yigitlarni 16 kg.dan, qizlarni 10 kg.dan ortiq yuk
ko‘tarishiga, ularning ish vaqtini haftasiga 36 soatdan ortib ketishiga уo‘l
qo‘ymaslik kerak. Shuningdek, ularni tungi va ish vaqtidan tashqari ishlarga
hamda dam olish kunlari ishlashga jalb etish taqiqlanadi. Ishchi xodimlar uchun ish
vaqtining me’yoriy muddati 40 soatdan oshib ketmasligi, 18 ga kirmagan yoshlar
hamda mehnat sharoiti zararli bo‘lgan ishlarda mehnat qiluvchilar uchun ish vaqti
miqdori haftasiga ko‘pi bilan 36 soat bo‘lishi kerak. Ish vaqtidan ortiq ishlash har
bir ishchi va xizmatchi uchun surunkasiga ikki kun davomida 4 soatdan va yiliga
120 soatdan ko‘р bo‘lmasligi lozim.
Mehnat sharoitlarini me’yorlashtirish, ishchilar uchun sog‘lom va xavfsiz ish
sharoitini ta’minlash maqsadida mehnat xavfsizligi talablari
asosida standartlar
ishlab chiqilib, ular ma’lum bir tizimga solingan.
Ishlab chiqarishda yuz beradigan baxtsiz hodisalarning oldini olishga
qaratilgan tadbirlardan biri – sodir bo‘lgan baxtsiz hodisalarni to‘g‘ri tekshirish va
tahlil qilish, ularning sabablarini aniqlash hamda olingan ma’lumotlar asosida
tegishli tadbirlar ishlab chiqishdan iboratdir. Shu nuqtayi nazardan O‘zbekiston
Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997-уil 6-iyundagi 286-sonli qaroriga
asosan «Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligining
boshqa zararlanishini tekshirish va hisobga olish» to‘g‘risida Nizomi qabul qilindi.
O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksida hamda mehnatni muhofaza
qilish to‘g‘risidagi qonunida mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunlarni va
boshqa me’yoriy hujjatlarni buzganligi uchun javobgarlik belgilangan.
Qonunda, mehnatni muhofaza qilishga doir talablar ta’minlanmaganligi uchun
korxonalarning javobgarligi (25-modda);
-mehnatni muhofaza qilish talablariga javob bermaydigan ishlab chiqarish
ahamiyatidagi mahsulotni tayyorlaganlik va sotganlik
uchun korxonalarning
iqtisodiy javobgarligi (26-modda);
-mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarni
buzganlik uchun javobgarlik (27-modda);
-ishlab chiqarishda jabrlangan xodimlarga ziyon yetkazganlik uchun
korxonalarning moddiy javobgarligi (28- modda);
-ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa oqibatida xodim vafot etgan taqdirda
korxonaning moddiy javobgarligi (29-modda) aniq ko‘rsatib o‘tilgan.
«Mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va
boshqa me’yoriy hujjatlar
buzilishida aybdor bo‘lgan yoki davlat va jamoatchilik nazorati idoralari
vakillarining faoliyatiga monelik qilgan mansabdor shaxslar O‘zbekiston
Respublikasi qonunlarida
belgilangan tartibda intizomiy, ma’muriy
va
jinoiy
javobgarlikka tortiladilar (27-modda).
Nazorat savollari:
1.
O‘zbekistonda mehnat muhofazasi qanday tizim hisoblanadi?
2. O‘zbekiston Respublikasining mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi
qonun mazmun mihiyati nimadan iborat?
3. O‘zbekiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining mehnatni muhofazasiga
oid qanaqa qarorlarini bilasiz?
