«Ona tili o‘qitish metodikasi»ning fan sifatida shakllanishi

7
va o‘rganish haqida fikrlar bildirib, metodik fikrning rivojiga ta’sir 
ko‘rsatdilar. 
Ulug‘ shoir va mutafakkir Alisher Navoiy yoshlarning asar 
matnini ifodali o‘qish san’atini egallashlariga diqqatni tortdi. Ulug‘ 
shoir o‘zining «Lisonut tayr» asarida asar mazmunini tushunib o‘qish 
usulini egallashga chaqirdi. «Mahbubul qulub» asarida «Xushnavis 
kotib so‘zga oroyish berur va so‘zlaguvchiga osoyish yetkurur» deb 
chiroyli yozishning va yozma nutq malakasini egallashning barchaga 
«osoyish» berishini ta’kidladi. «Muhokamatul lug‘atayn» asarida 
talaffuz va imlo, so‘z qudrati va nutq madaniyati, so‘z ma’nolaridan 
to‘g‘ri foydalanish, nutqni to‘g‘ri tuzish kabi masalalarning ilmiy 
sharhini berish bilan turkiy (o‘zbek) tilni chuqur o‘zlashtirish 
metodikasiga ulkan hissa qo‘shdi.
Inson qalbining quvonchi-yu qayg‘usini, ezgulik va hayot 
mazmunini Navoiydek teran ifoda etgan shoir jahon adabiyoti tarixida 
kamdan-kam topiladi. Ona tiliga muhabbat, uning beqiyos boyligi va 
buyukligini anglash tuyg‘usi ham bizning ong-u shuurimiz, 
yuragimizga, avvalo, Navoiy asarlari bilan kirib keladi. Biz bu bebaho 
merosdan xalqimizni, ayniqsa, yoshlarimizni qanchalik ko‘p bahra-
mand etsak, milliy ma’naviyatimizni yuksaltirishda, jamiyatimizda 
ezgu insoniy fazilatlarni kamol toptirishda shunchalik qudratli 
ma’rifiy qurolga ega bo‘lamiz.
1
Zahiriddin Muhammad Bobur o‘z asarlarini sodda tilda yozdi va 
boshqalarni ham shunga chaqirdi. O‘g‘li Xumoyunning dabdabali 
usulda yozilgan bir xatini tanqid qilib, «Boburnoma» asarida «Mundin 
nari betakalluf va ravshan va pok alfoz bila biti, ham senga tashvish 
ozroq bo‘lur, ham o‘qig‘uvchig‘a»,–deb yozadi. Demak, Bobur 
zamondoshlarini tushunarli tilda yozishga, qiyin so‘zlar va 
balandparvoz so‘zlarni ishlatmaslikka da’vat etgan. 
Munis Xorazmiyning «Savodi ta’lim»i nazm bilan yozilgan 
pedagogik asar bo‘lib, chiroyli xat yozish usullari o‘rgatiladi. 
Asarning birinchi qismida xat mashq qilishga tayyorgarlik va bu ish 
uchun kerakli asboblar to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Ikkinchi qismida esa
1
Кarimov I. А. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. Т.: «Ма’naviyat», 2008, 47–48-b. 

8
xat mashqi va uning usullari haqida amaliy yo‘l bilan ta’lim beriladi. 
Asarda kishilik jamiyatida yozuvning katta ahamiyatga ega ekanligi 
qayd qilinadi. 
XV asrdan XIX asrning 2-yarmigacha o‘tgan davrda O‘rta 
Osiyoda pedagogik, metodik fikr o‘sdi. Bu davrda o‘nga yaqin 
lug‘atlar va tilshunoslik asarlari (Tali Imoniyning «Badoe al–lug‘at»i 
(XV asr), Muhib Ali Shamluning «Lug‘ati Navoiy»i (XVI asr),
Mustafo binni Sodiqning «Abushqa»si (XVI asr), Fazlulloxonning 
«Lug‘ati turkiy»i (XVIII asr), Mirza Mexdixonning «Sangloh»i 
(XVIII asr), Fatx Alixonning «Кitobi lug‘ati atrokiya»si (XIX asr) 
yuzaga keldi. Ularda tovush va harf, imlo va talaffuz, so‘z ma’nosi va 
tarjima kabi masalalarni o‘zlashtirishga qaratilgan metodik fikrlar 
mavjud. 
XIX asrning 2-yarmida yashab ijod etgan Muqimiy, Furqat, 
Zavqiy, Кomil Xorazmiy, Avaz O‘tar va boshqalarning asarlarida 
ifodalangan ilg‘or fikrlar ma’rifatparvar pedagoglar Saidrasul 
Saidazizov, Ishoqxon Ibrat, Abduqodir Shakuriy, Saidahmad Siddiqiy, 
Ismatulla Rahmatullayev va boshqalar faoliyatida ham o‘z ifodasini 
topdi. Ular yangi usul– «Usuli savtiya» maktablarini tashkil etib, keng 
xalq ommasiga ilm-fan, madaniyat tarqatish uchun qizg‘in kurash 
boshladilar. 
XX asr boshlarida Turkistonda ijtimoiy - siyosiy, madaniy va 
adabiy hayotda jiddiy o‘zgarish yuz berdi–milliy uyg‘onish harakati 
kuchaydi, yangi adabiyot yuzaga keldi. Maxmudxo‘ja Behbudiy, 
Abdulla Avloniy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Qodiriy, 
Mirmuhsin Shermuhamedov, Cho‘lpon kabi shoir va yozuvchilar 
o‘zbek xalqining ma’rifatli bo‘lishi, milliy va ijtimoiy ongning o‘sishi, 
yangi tur va mazmundagi adabiyotni yaratish uchun harakat qildilar. 
Behbudiy «Padarkush» asarida va sayohat xotiralarida milliy, 
insoniy qadriyatni anglash uchun ma’rifatli bo‘lish lozimligini; 
ma’rifat–ezgulikning, jaholat–yovuzlikning timsoli ekanini tasvirladi. 
Abdulla Avloniy «Maktab va guliston» darsligida adabiy asarlarni 
ifodali o‘qishning yakka va ko‘pchilik bo‘lib o‘qish, ifodali o‘qish, 
dialog, drama holiga keltirish turlarini ko‘rsatdi. 

9
Avloniy «Adabiyot» kitobining I juz’ida bolalarni aruz vaznida 
yozilgan she’rlar bilan tanishtiradi. Masalan, «bo‘lak» radifli she’rni 
o‘rganishdan oldin bolalar uning mazmuni bilan tanishadilar, so‘ngra 
«foilotun, foilotun, foilun» bahrini o‘qishni o‘rganadilar. II juz’ida 
ham aruz vaznida yozilgan she’rlarni o‘qish yo‘llarini ko‘rsatdi. 
Ma’lumki, bolalarga ifodali o‘qishni o‘rgatish–o‘qish darsining 
asosi hisoblanadi. Ifodali o‘qishni o‘rganish matnni chuqur 
tushunishga yordam beradi. Shunga ko‘ra, yangi usul maktab 
o‘quvchilari savod chiqarishda asarni tushunib o‘qishga va ifodali 
o‘qishga alohida e’tibor berganlar. 
Ifodali o‘qishning muhim shakllaridan biri drama holiga keltirib 
o‘qishdir. Abdulla Avloniyning «Oila munozarasi» she’rida ota bilan 
ona o‘z farzandlarini o‘qitish haqida munozara qiladilar. 
Abdulla Avloniy maktabda badiiy asarni chuqur o‘zlashtirishga 
erishish maqsadida darsda plastinkadan foydalanadi. Uning ifodali 
o‘qish sohasida qo‘llagan usullari, dars jarayonida texnika 
vositalaridan foydalanishi eski maktablarda ham til va adabiyot 
o‘qitish usuli sohasida yangilik edi. 
Hamza Hakimzoda 1911-yili Qo‘qonda Hojibek guzarida yangi 
usul maktabi ochdi va o‘zi o‘qituvchilik qildi. U 1914–1915-yillarda 
boshlang‘ich maktablar uchun «Yengil adabiyot», «O‘qish kitobi», 
«Qiroat kitobi»ni yozdi. Eng muhimi, Hamza o‘z kitoblarini osondan 
murakkabga o‘tish asosida tuzdi. Boshlang‘ich sinflar uchun yozgan 
bu kitoblarida Hamza ifodali o‘qish, matn ustida mustaqil ishlash, 
sinfdan tashqari o‘qishga e’tibor berdi. 
Bu davrda ilg‘or fikrli ziyolilar–muallimlar Turkiston 
maktablarida ta’limning yangi tartibini amalga oshirish uchun 
kurashdilar. Natijada, ta’limda yangi turdagi «usuli savtiya» 
maktablari yuzaga keldi. Bu maktablarda ona tili (o‘zbek tili) asosiy 
o‘quv fani sifatida o‘qitildi, ta’lim jarayonida izohlash (sharhlash) 
usulidan foydalanildi, o‘quvchining bilimni o‘zlashtirishiga, matnni 
yod olishiga e’tibor berildi. Shunga ko‘ra, bu ta’lim «izohli o‘quv» 
ta’limi degan nomni oldi. 

10
Izohli o‘qish jarayoni qismlari o‘zining tuzilishiga ko‘ra shunday 
xususiyatga ega edi: kirish mashg‘ulotida o‘quvchilarga bilim tayyor 
holda emas, balki ma’nosi yoritilgan, sharhlangan, isbotlangan holda 
beriladi, bilim berishda ko‘rgazmalilikdan foydalaniladi. Ta’limda bu 
usulni qo‘llash o‘quvchida xotira bilan birga, kuzatish va fikrlash 
qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi. 
1918-yilda Toshkent eski shahar maorif sho‘basi qoshida 
«Makotib» (metodik birlashma) uyushmasi tashkil etildi va unga 
Zufar Nosiriy rahbarlik qildi. Bu erda Shokirjon Rahimiy, Abdulla 
Avloniy, Shorasul Zunnun, Qayum Ramazon, To‘xtanazir 
Shermuhamedov va boshqa tajribali o‘qituvchi – metodistlar ona tili 
va adabiyotni o‘qitish usullari yuzasidan ko‘rsatmalar berib turishdi. 
Shuningdek, bu sho‘bada haftalik o‘quv rejasi tuzilib, maktablarda
shu reja asosida dars o‘tildi. 
1918-yilda «Maorif» jurnalida V–VII sinflar uchun ona tili va 
adabiyot dasturi e’lon qilindi. Dasturda badiiy asarni o‘qishga e’tibor 
berildi, bolalarning bilim darajasi va yoshiga qarab asarlar tanlash 
talab etildi. Dasturda o‘qilgan asarning rejasini tuzish, o‘z tarjimayi 
holini og‘zaki yoxud yozma ravishda bayon qilish, rasm mazmunini 
og‘zaki yoxud yozma ravishda bayon qilish, o‘qigan asari mazmunini 
yozib berish tavsiya etildi. 
1920-yilda Toshkent eski shahar maorif sho‘basining «maktablar 
bo‘lakchasi» «Birinchi bosqich el yozoqlarining 1920–1921-o‘quv yili 
uchun saboq tuzugi (mavzui)» I–V sinflar uchun ona tili va 
adabiyotdan dastur ishlab chiqadi. Bu dasturda asosiy e’tibor 
o‘quvchilarni mehnat ahli qilib etishtirishga qaratiladi va kirish 
qismida mavzularni sinf sharoitiga qarab o‘tish, ko‘rgazma 
qurollardan foydalanish haqida ko‘rsatma beriladi. 
1922-yilda «O‘zbek bilim yurtlari uchun ona tili va adabiyot 
dasturi»ning tuzilishi maktablar hayotida muhim vaqea bo‘ldi. Bu 
dastur 1923-yilda «Bilim o‘chog‘i» jurnalining 2–3 - sonlarida e’lon 
qilindi. 
Dastur quyidagi bo‘limlardan tashkil topdi: 
I. Hozirlik. 1.Adabiy o‘qish va so‘zlash. 2.Yozuv ishlari. Z.Nahv. 

11
II. Hozirlik. 1.Adabiy o‘qish va so‘zlash. 2.Tahrir. Z. Sarf, nahv. 
Dasturda materiallar kurslar bo‘yicha quyidagicha taqsimlandi: 
I. Asos, ya’ni kurs. 1. Adabiy tekshirish. 2.Tahrir. 
II. Asos. 1.San’at asarlari. 2.Umuman, san’at asarlariga va,
xususan, she’riy asarlarga tarixiy jihatdan qarash. Z. Asl adabiyot 
tarixiga hozirlik ma’lumoti. 4. Yozuv, alifbo, yozuvning qanday 
tug‘ilishi. 
1924-yildan 1929-yilgacha o‘tgan davr ichida jumhuriyatdagi 
iqtisodiy va madaniy qurilishda, xalq ma’orifi sohasida, til, adabiyot 
va adabiyotshunoslikda erishilgan yutuqlar maktab ta’lim - tarbiya 
ishlariga, maktab ta’limi mazmuniga, til va adabiyot o‘qitish 
metodikasi rivojiga ta’sir etdi, metodik ishlarning yuzaga kelishini 
ta’minladi. 
20 - yillarda til, adabiyot va adabiyotshunoslikda kadrlar safi o‘sib 
borgani kabi, til va adabiyot metodikasi sohasi ham yosh kuchlar–
Murod Shams, To‘xtanazir Shermuhamedov, Olim Sharafutdinov, 
Usmon Dadamuhamedov, Xalil Qayumov, Subutoy Dolimov, Qayum 
Hakimov va boshqa o‘qituvchilar hisobiga o‘sib bordi. Bu ilg‘or 
o‘qituvchilar mavjud dastur va darsliklarga ijodiy yondashgan holda 
maktabda turli janrdagi asarlarni o‘quvchilarga o‘qitish orqali yangi 
metodikani yangi usullar bilan boyitib bordilar. 
30 - yillarning birinchi yarmida maktabda til va adabiyot o‘qitish 
bilan shug‘ullanayotgan metodistlar, ilg‘or o‘qituvchilar, 
adabiyotshunoslar, tarbiya nazariyasi bilan shug‘ullanuvchi olimlar 
ilmiy-metodik ishlarni yaxshilash, barqaror dastur va darsliklar 
yaratishga kirishdilar. Natijada, 30-yillarda to‘liqsiz o‘rta va o‘rta 
maktablar uchun til va adabiyot dasturlari yaratildi, shahar va 
tumanlarda muallimlar uyushmalari tashkil qilindi, uyushma a’zolari 
o‘quvchilarning tajribalarini o‘rganib, ommalashtirishga kirishdilar, 
1938-yilda nashr etilgan «To‘liqsiz o‘rta va o‘rta maktablar uchun 
programmalar» da adabiy asarni o‘qish masalasi birinchi o‘rinda turdi. 
Shu munosabat bilan V–VII sinf o‘quvchilarida badiiy asarni o‘qishga 
havas uyg‘otish, o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish 
asosiy vazifa qilib qo‘yildi. 

12
1940-yilda tuzilgan «O‘rta maktab programmalari»da 
o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishga, mustaqil 
fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga alohida e’tibor berildi, asarni 
ifodali o‘qish, savol va topshiriq hamda mashqlar asosida asarning 
g‘oyaviy mazmunini puxta o‘zlashtirish tavsiya etildi. Sinflar bo‘yicha 
o‘quvchilarning yoshi va bilim saviyasiga mos asarlar tanlandi, ularni 
joylashtirishda didaktika talablariga rioya qilindi. 
Ona tili ta’limining samarali usullarini izlab topish tarixi garchand 
uzoq o‘tmishlarga borib taqalsa-da, ammo «Ona tili o‘qitish 
metodikasi» fan sifatida XX asrning 30-yillaridan boshlab pedagogika 
bilim yurtlari, oliy o‘quv yurtlarining filologiya fakultetlarida o‘qitila 
boshlangandan keyin shakllandi. 
«Ona tili o‘qitish metodikasi» fan sifatida shakllangach, dastur, 
darslik va shu yo‘nalishda o‘quv - metodik qo‘llanmalar yaratishga 
ehtiyoj ortdi. 
Dastlab S.A. Fessaloniskiyning «Ona tili metodikasi» (1940-yil) 
talabalar uchun o‘quv qo‘llanmasi sifatida nashr etilgan. Mazkur 
qo‘llanmada o‘quvchilar nutqini o‘stirish masalalariga katta e’tibor 
berilgan. Кitobda o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish, badiiy 
asarlardan olingan matnlar ustida ishlash, insho yozish malakalarini 
shakllantirishga jiddiy e’tibor qaratilgan. 
M. Shams «Orfografiya o‘qitish metodikasi» (1944),
К. Xayrullayev «Tipik orfografik xatolar va ularni bartaraf etish» 
(1944) mavzularida ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirishdi. 
Respublikamizda 50-yillardan keyin maktablarda ona tili o‘qitish 
masalalariga oid bir qator ishlar e’lon qilindi va qo‘llanmalar yaratildi. 
Ona tili o‘qitish metodikasi fan sifatida rivojlana boshladi, umumiy 
pedagogik, didaktik va psixologik xarakterdagi ilmiy tekshirishlarning 
natijalari ona tili o‘qitish metodikasini takomillashtirishga imkon 
berdi.
Jumladan, M.Shamsning «O‘zbek tili o‘qituv metodikasi» 
(1950), F.Кamolning «O‘zbek tili o‘qitish metodikasi» (1952), 
H.Rustamovning «Sintaksis va punktuatsiya o‘qitish metodikasi» 
(1960), N.Abdurahmonovning «O‘zbek tili o‘qitish metodikasi» 
(1969), Yo.G‘ulomov, I.Rasulov, H.Rustamov va 

13
B.Mirzaahmedovlarning «O‘zbek tili o‘qitish metodikasi» (1975) 
darsliklari shular jumlasidandir. Bu ishlarda garchand so‘zlarni 
turkumlarga ajratish, orfografiya va punktuatsiyani o‘qitishni til 
bilimlari bilan uzviy aloqadorlikda amalga oshirish borasida ijobiy 
fikr-mulohazalar bayon etilgan bo‘lsa-da, ammo orfografik va 
punktuatsion malakalarni takomillashtirish maqsadida qanday 
mashqlar tizimidan foydalanish, ayniqsa, o‘quvchilarning nutqiy 
malakalarini rivojlantirishda qo‘l keladigan ijodiy-amaliy ishlar 
borasida aniq yo‘nalish belgilanmagan. Shuningdek, mazkur ishlarda 
foydalanish uchun tavsiya etiladigan topshiriqlarning asosiy qismi 
qayta xotiralash xarakterida ekanligi (F.Кamol), o‘quvchilarda 
punktuatsion malakalarni shakllantirishni faqat «Sintaksis» bo‘limi 
doirasi bilan chegaralash (H.Rustamov) ona tili o‘qitishda lisoniy 
malakalar bilan nutqiy malakalar o‘rtasida nomutanosiblik 
(Yo.G‘ulomov va boshqalar) singari masalalarda ayrim noto‘g‘ri 
talqinlar, chalkash fikr-mulohazalar bayon etiladi. Ammo bu o‘rinda 
shuni alohida qayd qilish lozimki, yuqorida tilga olingan ishlarning 
nashr etilishi o‘z davri uchun katta voqea edi. 
O‘zbek tili o‘qitish nazariyasi va metodikasiga oid nashr etilgan 
ishlarni tahlil etish shuni ko‘rsatdiki, uzoq yillar davomida ilmiy 
bilimlarni zo‘rma - zo‘rakilik bilan ommalashtirishga harakat 
kuchaydi. Maktab «Ona tili» darsliklariga ilmiy - filologik talqinlar, 
qoida va tavsiyalarni me’yoridan ortiqcha kiritish natijasida, ular 
ancha murakkablashtirildi. 
O‘zbekiston Respublikasi o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgach, 
maktablarda davlat tili–o‘zbek tilining o‘qitilishiga e’tibor juda ortdi. 
«O‘zbek tili» Respublika doimiy anjumanining ta’sis etilishi, «Ona tili 
o‘qitish konsepsiyasi»ning yaratilishi, DTSning qabul qilinishi va 
unga muvofiq keladigan dasturning ishlab chiqilishi «Ona tili»dan 
yangi yo‘nalishdagi darsliklarning yaratilishiga asos bo‘ldi.
«Ona tili o‘qitish metodikasi» fanidan dastlabki ilmiy - tadqiqot 
ishlari 50 - yillarda ko‘zga tashlana boshladi. 
Sobiq sho‘rolar istibdodi davrida bu fandan jami 24 kishi 
pedagogika fanlari nomzodi ilmiy darajasini olishga erishdi. 

14
Chunonchi, К.Xayrullayevning «Buxoro viloyati maktablarining 5–6-
sinflarida ona tilidan o‘quvchilarning tipik orfografik xatolari hamda 
uning oldini olish va bartaraf etish yo‘llari» (1957), S.Tursunovning 
«O‘zbek maktablarining 4-sinflarida grammatikani o‘qitish 
metodikasi» (1957), Y.Abdullayevning «Eski o‘zbek maktablarida 
savod chiqarish» (1961), Q.Abdurazzoqovaning «Ona tilidan 5-
sinflarda o‘quvchilar faolligini oshirish» (1964), B.Mirzaahmedov-
ning «O‘zbek maktablarining 6-sinflarida qo‘shma so‘zlarni o‘qitish 
metodikasi» (1965), К.Qosimovaning «5-sinf ona tili darslarida lug‘at 
ustida ishlash» (1966), N.A.Ahmedovning «O‘quvchilar nutqidagi 
dialektal xatolar va ularning oldini olish» (1966), O.Roziqovning 
«O‘zbek maktablarining boshlang‘ich sinflarida o‘quvchilarning 
mustaqil ishlari» (1967), M. Omilxonovaning «Sakkiz yillik o‘zbek 
maktablarida ergashgan qo‘shma gapni o‘qitish» (1967), 
G‘.Azizovning «O‘zbek maktablarining 5-sinflarida o‘quvchilar 
nutqini sinonim so‘zlar bilan boyitish» (1968), R.Abdullahatovaning 
«O‘zbek maktablarida olmoshni o‘qitish metodikasi»(1968), 
O.G‘afforovaning «O‘zbek maktablarining boshlang‘ich sinflarida 
o‘quvchilar nutqida uchraydigan xatolar» (1970), H.Zahirovning 
«O‘zbek maktablarining 7–8-sinflarida o‘quvchilarning yozma 
ishlarida uchraydigan punktuatsion xatolar» (1970), A.Po‘latovning 
«Maktabda holni o‘qitish metodikasi» (1970), A.Mirzayevning 
«O‘quvchilarning orfografik savodxonligini oshirishda diktantdan 
foydalanish» (1970), Sh.Кoyenovning «O‘zbek maktablarining 
boshlang‘ich sinflarida o‘quvchilarni bayon yozishga o‘rgatish» 
(1973), R. Inog‘omovaning «Fe’l zamonlarini o‘rganishda 
o‘quvchilarning nutqi ustida ishlash» (1974), A.G‘ulomovning 
«O‘zbek maktablarining 4-sinflari ona tili darslarida o‘quvchi-
larning mustaqil ishlari» (1975), O.Yoqubjonovaning «O‘zbek 
maktablarining 4–5-sinflarida so‘z yasashni o‘rgatish metodikasi» 
(1975), N.Shukrullayevning «O‘zbek maktablarining 8-sinflarida 
qo‘shma gap sintaksisini o‘qitishda o‘quvchilar nutqini rivojlantirish» 
(1975), R. Qayumovaning «Sifat mavzusini o‘rganishda 
o‘quvchilarning nutqini rivojlantirish»(1976), O.Botirovning «Кichik 

15
maktab yoshidagi o‘quvchilar nutqida uchraydigan dialektal 
xatolar»(1978), S. Nabiyevaning «O‘zbek maktablarining boshlan-
g‘ich sinflarida orfografiyani o‘qitish metodikasi» (1981), M. Mama-
yusupovning «Boshlang‘ich maktabning 1–3-sinflarida o‘zlash-
tirilishi murakkab bo‘lgan fonemalarni o‘qitish metodikasi»(1981),
E. Mamatovaning «
Работа над орфограммами при изучении 
именних частей речи на уроках родного языка в IV-V классах 
школ с узбекским язиком обучения»(1982), B. Fazilovaning
«Закрепление материала родного языка на уроках литературы
IХ-Х классов школ с узбекским языком обучения» (1983),
R. Qayumovaning «Развитие речи учащихся в связи с изучением 
темы «Имя прилагательное» в узбекской школе» (1984), 
N.Po‘latovning «
Изучение словосочетания на уроках родного 
языка в узбекской школе» (1990) mavzularidagi nomzodlik 
dissertatsiyalari 50–90-yillarda himoya qilingan. 
Respublikamiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgach, o‘zbek tili 
ya’ni davlat tilini o‘qitishga oid ilmiy tadqiqotlar ko‘lami ancha 
kengaydi. O‘tgan qisqa davr ichida ona tili o‘qitishning o‘ta muhim 
muammolariga oid doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalari himoya 
qilindi: A. G‘ulomovning «Ona tili ta’limi jarayonida o‘quvchilarning
o‘quv–biluv faolligini oshirish» (doktorlik:1991), T. G‘aniyevning 
«Ona tilidan mashqlarni bajarish jarayonida o‘quvchilarning bilish 
(idrok etish) faoliyatini faollashtirish»(1991), Sh. Yo‘ldoshevaning 
«O‘zbek maktablari ona tili darslarida qo‘shma so‘zlarni o‘rgatishdagi 
izchillik» (1991), Q. Yusupovning «Кichik maktab yoshidagi 
o‘quvchilarda orfografik hushyorlikni shakllantirish» (1993),
M. Rajabovaning «Tillarni bog‘lab o‘rgatish orqali o‘quvchilarda 
do‘stlik-qarindoshlikni tarbiyalash» (1993), N. Murodovaning 
«O‘quvchi nutqida mahalliy sheva ta’sirida vujudga kelgan talaffuz 
hamda imlo xatolari va ularni tuzatish usullari» (1993), 
Q.Yunusovning «Кichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda orfografik 
hushyorlikni shakllantirish» (1993), M. Sobirovaning «O‘zbek 
maktablari yuqori sinf o‘quvchilariga sodda gap sintaksisini munozara 
usulida o‘rgatish» (1994), N. Sattorovaning «O‘quvchilarning insho 

16
yozish malakalarini takomillashtirish» (5-sinfda ona tili o‘qitish 
jarayonida) (1995), T.Ziyodovaning «Ona tili ta’limi jarayonida 
o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish»(1995), O‘. Ro‘ziyevaning 
«Uzluksiz ta’lim jarayonida bolalar bog‘chalari tarbiyalanuvchilari va 
1-sinf o‘quvchilari og‘zaki nutqini o‘stirish» 
(1995),
N. Dadajonovaning «O‘zbek tili ta’limi jarayonida talabalarning nutqi 
ustida ishlash metodikasi»(1996), A. Bobomurodovaning «Ona tili 
ta’limi jarayonida o‘yin-topshiriqlardan foydalanish»(1997),
N. Qosimovaning «Ona tili ta’limi jarayonida o‘quvchilar nutqini 
so‘zning ma’nodoshlari bilan boyitish»(1998), Sh. Yusupovaning 
«Ona tili ta’limi samaradorligini oshirishda ilg‘or pedagogik 
texnologiyalarni joriy etish (noan’anaviy usullar va kompyuterdan 
foydalanish)» (1998), T. Yusupovaning «Uzluksiz ta’lim tizimi 
asosida maktabda o‘quvchilarga bosh bo‘laklarni o‘rga- 
tish»(1998),G. Axrorovaning «Ta’lim rus tilida olib boriladigan 
maktablarning o‘zbek tili darslarida ko‘makchili birikmalarni 
o‘rgatish metodikasi» (1998), M. Hamidovaning «1–2-sinf 
o‘quvchilarining og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish 
tajribasidan»(1998), M. Rixsiyevaning «Ta’lim rus tilida olib 
borilayotgan maktablarning o‘zbek tili darslarida o‘quvchilarni matn 
tuzishga o‘rgatish metodikasi» (1999), I. Toshevning «Umumta’lim 
maktablarida qo‘shma gapning yangicha talqini» (1999), M. 
Saidovning «O‘zbek maktablarining 5-sinflarida ona tili ta’limi 
jarayonida tafakkurni rivojlantiruvchi o‘quv topshiriqlari va ulardan 
foydalanish metodikasi» (2000), M. Ernazarovaning «Ta’lim 
qoraqalpoq tilida olib boriladigan maktablarning 2-sinflarida o‘zbek 
tilini o‘qitish metodikasi» (2000), G. Qurbonovaning «Tibbiyot 
institutlarining rus guruhlarida «O‘zbek tili» fani o‘qitish jarayonida 
talabalarning ixtisosiy nutqi ustida ishlash metodikasi» (2000),
E. Abduvalitovning «Ta’lim qozoq tilida olib boriladigan 
maktablarning V-IX sinflarida o‘zbek tilini til tarkibida o‘qitish 
asoslari» (2002), L. Mirjalolovaning «O‘zbek tili mashg‘ulotlarida 
bolalarni savol-javobga o‘rgatishning nazariy-metodik asoslari» 
(2002), Sh. Bo‘ronovaning «Ta’lim qoraqalpoq tilida olib boriladigan 

17
maktablarning 5-sinflarida o‘zbek tili o‘qitishning ilmiy-metodik 
asoslari»(2002), M. Qaraxodjayevaning «Nofilologik guruh 
talabalarining kasbiy nutqini fe’l asosida shakllantirish metodikasi» 
(2002), N. Yuldashevaning «Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida 
sinonimlarni yangi pedagogik texnologiya asosida o‘qitish 
metodikasi»(2002), G. Muhamedjanovaning «Darsdan tashqari 
mashg‘ulotlarda rusiyzabon o‘quvchilarning o‘zbekcha nutqini 
o‘stirish metodikasi»(2003), M.Mirmaxsudovaning «O‘quvchilar 
nutqini takomillashtirishda grammatik terminlardan foydalanishning 
lingvometodik asoslari»(2004), S. Adilovaning «O‘zbek tili 
mashg‘ulotlarini kompyuter texnologiyasi vositasida tashkil etish» 
(2004), Sh. Yusupovaning «Hozirgi o‘zbek adabiy tili darslarida 
o‘quvchilar tafakkurini o‘stirishning ilmiy-metodik asoslari» 
(doktorlik: 2005), X. Qurbonovaning «Ona tili ta’limi mazmunini 
yangilashning lingvometodik asoslari»(2005), T. Yusupovaning 
«Gapning bosh bo‘laklarini o‘rganish jaryonida o‘quvchilar nutqini 
o‘stirishning lingvometodik asoslari»(2005), A. Hamroyevning 
«Boshlang‘ich sinflarda ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish»(2005), 
M. Jo‘rayevning «O‘zbek tilini davlat tili sifatida o‘rganish 
metodikasining shakllanishi»(2005), G. Axmedovaning «O‘zbek tili 
darslarida o‘quvchilar nutqini yasama so‘zlar bilan boyitishning 
metodik asoslari»(2006), N. Umarovaning «Talabalarning o‘zbekcha 
yozma nutqini o‘stirishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish 
metodikasi»(2007), Sh. Nurullayeva-ning «Boshlang‘ich sinf ona tili 
darslarida o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatish metodikasi» 
(2007), N. Alavutdinovaning «Ona tili darslarida ijodiy fikrlash
ko‘nikmasini shakllantirish metodikasi» (2008), A. Husanboyevaning 
«O‘zbek tili darslarida matn vositasida o‘quvchilar nutqini 
o‘stirishning metodik asoslari»(2008), Sh. Yuldashevaning «Davlat 
tili ta’limida o‘quvchilar nutqiy malakalarini o‘stirishning ilmiy-
metodik asoslari»(2008), G. Eshchanovaning «O‘zbek tili darslarida 
she’riy asarlarni o‘rganishning lingvometodik asoslari» (2009),
O. Oxunjonovaning «Ta’lim bosqichlarida sinonimlar mavzusini 
o‘qitish metodikasi»(2009), X. Muhiddinovaning «Ta’lim 

18
bosqichlarida o‘zbek tili o‘qitilishi uzluksizligini ta’minlashning 
ilmiy-metodik asoslarini takomillashtirish» (doktorlik: 2011) 
mavzulardagi ilmiy-tadqiqot ishlari himoya qilindi. 
O‘zbek tilshunosligining yangi taraqqiyot bosqichida tilni 
sistemali o‘rganish masalalarini taniqli tilshunos va metodist olimlar 
H. Ne’matov, N. Mahmudov, A. Nurmonov, R. Sayfullayeva,
A. G‘ulomov, M. Qodirov, R. Safarovalar boshlab berishdi. 

Download 1.12 Mb.