5.6 Asosiy uzatmaning vazifasi, turlari, tuzilishi va ishlashi
Asosiy uzatma avtomobilning yetakchi g‘ildiraklaridagi burovchi
momentni oshirish va aylanish chastotasini kerakli miqdorgacha kamaytirish
uchun xizmat qiladi.
Zamonaviy avtomobillarda nisbatan kichik o‘lcham va massaga ega bo‘lgan
katta
quvvat hosil qiluvchi, tezyurar dvigatellar ishlatiladi. Ularning maksimal
burovchi momenti avtomobilning yetakchi g‘ildiraklari uchun zarur bo‘lgan
burovchi momentdan ancha kam va aksincha aylanish chastotasi esa ancha
yuqori bo‘ladi.
Ushbu kamchiliklarni bartaraf etuvchi asosiy uzatmaning uzatishlar soni
dvigatelning quvvati va tezyurarligiga hamda avtomobilning vazifasi va
massasiga bog‘liq.
Odatda
yuk avtomobillari uchun
Yengil avtomobillar uchun
Tishli juftliklar soniga qarab asosiy uzatmalar yakka va qo‘shaloq turlarga
bo‘linadi.(5.10-rasm)
Yakka asosiy uzatmalar silindrsimon, konussimon (5.10 -rasm, a) va
gipoidli
( 5.10-rasm, b) tishli g‘ildiraklardan yoki cherviyaklardan iborat bo‘ladi.
Qo‘shaloq asosiy uzatmalar bir juft silindrsimon va bir juft konussimon tishli
g‘ildiraklardan tashkil topadi. Ular o‘z navbatida markaziy (5.10-rasm, v) va
ajratilgan (5.10-rasm,g) turlarga bo‘linadi. Ikki
qismga ajratilgan asosiy
uzatmalar differensial detallariga va yarim o‘qlarga tutashadigan yuklanishlarni
kamaytiradi va yetakchi ko‘prik o‘lchamlarini ixchamlashtiradi.
Bundan tashqari g‘ildirak reduktorlaridan foydalanish avtomobilning tag
qismini yerdan uzoqlashtirishga imkon beradi va uning o‘tuvchanligini
yaxshilaydi.
Konussimon uzatmalardan (5.10-rasm, a) foydalanish val tayanchlariga
uchta o‘zaro perpendikulyar tekislik bo‘yicha katta kuchlarning ta’sir etishiga
olib keladi. Ushbu kuchlar ta’siridan tishli g‘ildirak vali o‘z vaziyatini
o‘zgartirishga intiladi. Bundan tashqari konussimon
asosiy uzatmalarning
chidamliligi o‘zaro ilashishga kirishayotgan tishlarning holatiga bog‘liq. Aks
holda juftlikning ish rejimi keskin pasayadi, ya’ni tishlarning yeyilishi va
shovqinlik darajasi oshib ketadi.
Gipoidli asosiy uzatmada tishli g‘ildirak va shesternya o‘qlari bir-biri
bilan kesishmaydi. Odatda shesternya o‘qi tishli g‘ildirak o‘qidan ye masofaga
siljigan bo‘ladi (5.10-rasm,b). Gipoidli uzatmada
shesternya spiralsimon
tishlarining uzunligi konussimon uzatmalarning tishlaridan farq qiladi. Bundan
tashqarii har ikkala uzatmaning tishli g‘ildirak diametri va uzatishlar soni teng
bo‘lgan holda gipoidli uzatma shesternyasining diametri kattaroq bo‘ladi.
Buning natijasida gipoidli uzatmaning mustahkamligi va chidamliligi oshadi
hamda tishli g‘ildiraklarning ravon ilashishiga va kam shovqin tarqatishga
erishiladi. Gipoidli uzatmaning asosiy kamchiligi tishlarning
kuchli sirpanishi
tufayli ularni moylab turish uchun maxsus gipoid moyi talab etiladi.
Chervyakli asosiy uzatmalar katta uzatishlar soniga ega bo‘lib, o‘zining
ixchamligi va ish paytida kam shovqin tarqatishi bilan ajralib turadi. Biroq
ularning konussimon va gipoidli uzatmalarga nisbatan kichik F.I.K.ga bo‘lishi,
qimmatbaho materiallar va murakkab ishlab chiqarish jarayonini talab etishi
cherviyakli uzatmalardan foydalanishni cheklab qo‘yadi.
Ayrim zamonaviy yengil avtomobillarning asosiy uzatmasi silindrsimon
qiya tishli bir juft uzatmadan iborat bo‘lib, uning yetakchi g‘ildiragi harakatni
kardan uzatmasisiz bevosita uzatmalar qutisining
yetaklanuvchivalidan oladi
(5.11-rasm).
