Orental universiteti

1. Boshqaruv usullari haqida tushuncha. 
Boshqaruv usullari — bu xodimlarga va umuman ishlab chiqarish 
jamoalariga ta’sir ko‘rsatish usullari bo‘lib, bu usullar qo‘yilgan maqsadlarga 
erishish jarayonida mazkur xodimlar va jamoalarning faoliyatini uyg‘unlashtirishni 
nazarda tutadi. 
Boshqaruv usullarini iqtisodiyotning ma’lum aniq sohalarida amal qilishning 
turli yo‘llari orasidagi umumiy hodisa sifatida ajratish mumkin. Masalan, boshqaruv 
darajalari bo‘yicha boshqaruv usullari (davlat sektorini boshqarish usullari, sex, 
korxona, birlashma, mintaqani boshqarish usullari) yoki tarmoqlarni boshqarish 
usullari (sanoat, transport, qishloq xo‘jaligini boshqarish usullari) haqida so‘z 
yuritish mumkin. Shuningdek, turli subyektlar tomonidan qo‘llaniladigan boshqaruv 
usullarini ajratib ko‘rsatish mumkin: davlat boshqaruvi usullari jamoat 
tashkilotlarini boshqarish usullari. 
Yoki iqtisodiyotning ayrim sohalarida qo‘llaniladigan boshqaruv usullarini 
(ishlab chiqarishni, moliyaviy sohani, fan va maorifni boshqarish usullari) ham 
ko‘zda tutish lozim. Boshqaruv tashkilotlari tizimi turli-tumanligi bu tashkilotlar 
faoliyati usullarini ajratish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu yerda so‘z vazirliklar, 
assotsiatsiyalar, aksiyadorlar jamiyati, davlat qo‘mitalarini boshqarish usullari 
haqida boradi. Va nihoyat, turli turkumga kiruvchi ishlovchilar boshqaruv 
faoliyatida menejerlar, direktorlar, bo‘limlar boshliqlari tomonidan qo‘llaniladigan 
boshqaruv usullarini ajratib ko‘rsatish mumkin.
Demak, boshqaruv nazariya va amaliyotida turli boshqaruv usullari 
mavjuddir. Ular boshqaruv usullarining har bir guruhi o‘z xususiyatlariga ega 
bo‘lgan tizimni tashkil etgan. Milliy xo‘jalikni boshqarishda quyidagi usullardan 
foydalaniladi: iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy, psixologik va huquqiy. Boshqaruvning 
bu usullari o‘zaro uzviy bog‘liqdir, shu sababli ularning birortasiga ortiqcha 
ahamiyat berish butun ishlab chiqarishning me’yorda borishi buzilishiga olib keladi. 
Har qanday faoliyat singari boshqarish faoliyati ham o‘z vazifalarini bir qator 
tamoyillarga asoslanib amalga oshiradi. Pedagogik adabiyotlarda ta’lim tizimini 

boshqarishda asos bo‘lib xizmat qiluvchi tamoyillarni ular tomonidan bajariladigan 
vazifalar (rejalashtirish, tashkil etish va nazorat qilish)ga tayanilgan holda 
belgilanishiga alohida urg‘u berilgan. Mazkur o‘rinda ta’lim muassasasini 
boshqarishning har bir tamoyiliga alohida-alohida ta’rif berishga harakat qilamiz. 
Ta’lim muassasasi boshqaruv nazariyasi va tarixida boshqarishning asosiy 
tamoyillari quyidagilardir: 
Pedagogik tizimni boshqarishni demokratiyalash va insonparvarlashtirish. 
Pedagogik kadrlarni tanlov va shartnoma asosida ishga qabul qilish, qabul 
qilinayotgan qarorlarni ochiq muhokama qilish, axborotlarning barcha uchun ochiq 
va tushunarli joriy etish, ta’lim muassasasi jamoatchiligi oldida ma’muriyatning 
muntazam hisobot berishi, o‘qituvchi va o‘quvchilarga ta’lim muassasasi hayotiga 
oid o‘z fikrlarini bildirishga imkon berish, ta’lim muassasasida demokratik 
g‘oyalarning ustuvor o‘rin tutishini anglatadi.
Ta’lim tizimini boshqarishda shaxsga alohida hurmat bilan munosabatda 
bo‘lish, unga ishonish, pedagogik faoliyatda sub’ektning sub’ektga munosabati 
darajasiga erishish, o‘quvchi va o‘qituvchining huquq va manfaatlarini himoya 
qilish, o‘z iste’dodlari va kasbiy mahoratlarini erkin namoyon etish uchun sharoit 
yaratish insonparvarlik tamoyiliga asoslangan boshqaruv mohiyatini anglatadi. 
Boshqarishning tizimliligi va yagonaligi. 
Ta’lim muassasasini boshqarishga nisbatan tizimli yondashuv asosida rahbar 
ta’lim muassasasini bir butun yaxlit tizim sifatida va uning belgilari haqida aniq 
tasavvurga ega bo‘ladi. Tizimning birinchi belgisi yagonaligi hamda uni bo‘laklar, 
tarkibiy qismlarga ajratish mumkinligidadir. Ikkinchi belgisi tizimning ichki 
tuzilishining mavjudligini anglatadi. Uchinchi belgisi tizimning integrsiyalana 
olishidir. Tizimning har bir tarkibiy qismi o‘ziga xos sifatga ega bo‘lgani bilan, 
o‘zaro harakat orqali tizimning yangi integratsiyalana olish sifati hosil bo‘ladi. 
To‘rtinchi belgisi ta’lim muassasalarining tashqi muhit bilan chambarchas 
bog‘liqligidir. Chunki ta’lim muassasalari tashqi muhitga moslashib, ushbu ta’lim 
jarayonini qayta quradi hamda o‘zining maqsadlariga erishish uchun tashqi muhitni 
o‘ziga bo‘ysundiradi. Boshqaruvdagi tizimlilik va yagonalik rahbar bilan pedagogik 

jamoa o‘rtasidagi o‘zaro harakat va aloqani ta’minlaydi, bir yoqlama boshqaruvning 
oldini oladi.
Boshqarishning markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan holatlarining 
ratsional uyg‘unligi. Boshqaruvni markazlashtirish keragidan ortiq bo‘lganda, 
albatta, ma’muriy boshqaruv kuchayadi. Bu holat o‘qituvchilar va o‘quvchilarning 
ehtiyojlari, talab va istaklarini hisobga olmaslikka, rahbar va o‘qituvchilarning 
keraksiz mehnat va vaqt sarflashlariga olib keladi. 
Shuningdek, markazlashtirilmaslikka ham keragidan ortiq e’tibor berilsa, 
pedagogik tizim faoliyatining sustlashishi ko‘zga tashlanadi. 
Ta’lim 
muassasasi 
ichidagi 
boshqaruvda 
markazlashtirish 
va 
markazlashtirmaslikni uyg‘unlashtirish ma’muriy va jamoatchilik boshqaruvi 
rahbarlarining faoliyatini jamoa manfaatiga qaratadi hamda kasb malakasi 
darajasida qarorlarni qabul qilishga sharoit yaratadi. 
Yakka hokimlik bilan jamoatchilik boshqaruvining birligi tamoyili pedagogik 
jarayonni boshqarishda yakka hokimlikka yo‘l qo‘ymaslikka qaratilgan. Boshqarish 
faoliyatida o‘quvchilarning tajribasi va bilimiga tayanib, turli qarashlarni taqqoslab, 
oqilona xulosalar chiqarish o‘ta muhimdir. Vazifalarni kollegial hal qilish har bir 
jamoa a’zosining javobgarligini yo‘qqa chiqarmaydi. 
O‘z navbatida yakkahokimlikning o‘ziga xos jihatlari bor. Yakkahokimlik 
pedagogik jarayonda tartib-intizom, vakolat doirasi va unga amal qilishni 
ta’minlaydi. 
Qarorni qabul qilishda kollegial yondashuv ma’qul bo‘lsa, qarorning ijrosini 
ta’minlashda yakkahokimlikka bo‘ysunish ma’quldir. 
Ta’lim tizimini boshqarishning davlat-jamoatchilik xarakteri ushbu tamoyilni 
amalga oshirishga sharoit yaratadi. 
Ta’lim tizimini boshqarishda axborotlarning ob’ektivligi va to‘liqligi. Ta’lim 
tizimini boshqarishning samaradorligi axborotlarning qanchalik aniq va to‘liqligiga 
ham bog‘liq. Agar axborotlar aniq, to‘liq yig‘ilsa yoki haddan ziyod ko‘p bo‘lsa, 
qaror qabul qilishda chalkashlikka olib keladi. 
Biz ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilarning o‘zlashtirishi haqidagi 

ma’lumotlarni yig‘amiz, lekin ularning qiziqishlari, xulq-atvori, shaxs sifatidagi 
yo‘nalishiga e’tibor beramiz. Ana shuning uchun ham tarbiya jarayonida ko‘plab 
og‘ishlar kuzatiladi. 
Ta’lim muassasasining rahbari o‘zining faoliyatida menejer vazifasini ham 
bajaradi. Shuning uchun u o‘z faoliyatida kuzatish, anketa, test, instuktiv va metodik 
materiallardan keng foydalana bilishi lozim. Ta’lim muassasasi ma’muriyati maktab 
ichidagi axborotli boshqaruv texnologiyasini ishlab chiqish va uni ta’lim jarayoniga 
tatbiq etishga alohida e’tibor qaratishi kerak. 
Boshqaruv jarayonida axborotdan samarali foydalanish ta’lim muassasasi 
faoliyatining muvaffaqiyatli amalga oshirilishiga yordam beradi. Ta’lim 
muassasasini boshqarishda foydalaniladigan axborotlar turlichadir 
Boshqaruv usullari. 
Usul — bu tadqiqot qilish yoki ta’sir ko‘rsatish usulidir. Tadqiqot qilish 
nuqtai nazaridan uslub deganda boshqaruv ob’ektini o‘rganish 
jarayonida qo‘llaniladigan usullar, ya’ni: 
• sistema (tizim)li yondoshuv; 
• kompleks yondoshuv; 
• tarkibiy yondoshuv; 
• integratsion yondoshuv; 
• modellashtirish; 
• iqtisodiy-matematik yondoshuv; 
• kuzatish; 
• eksperiment; 
• sotsiologik kuzatuv kabi taxlilning ilmiy usullari tushuniladi. 

Download 11,13 Mb.