2.
muriy usuli
'
ma
-
Boshqaruvning tashkiliy
Boshqaruvning tashkiliy va ma’muriy usullari bo‘ysunuvchilarning
harakatlarini muvofiqlashtirishni ta’minlaydigan boshqaruv usullar majmui. Ushbu
boshqaruv usullarining asosiy maqsadi zarur intizom, burch hissi, mas’uliyat va
ishni bajarish uchun javobgarlikni saqlashdir. Ushbu boshqaruv usullari asosan
boshqaruvchining vakolatiga asoslanadi, sub’ektning boshqaruv ob’ektidagi
qismiga bevosita ta’sir qiladi va mehnat jarayoni uchun majburiydir. Ular mehnat va
xo‘jalik qonunchiligining huquqiy hujjatlari bilan tartibga solinadi.
Tashkiliy va boshqaruv usullarining asosiy shakllari quyidagilardan iborat:
- majburiy qoidalar (buyruqlar, taqiqlar va boshqalar).
- murosaga kelish (maslahatlashish, murosaga kelish);
- tavsiyalar, tilaklar (maslahat, takliflar, muloqot).
Boshqaruv organlarining direktiv buyruqlari (to‘g‘ridan-to‘g‘ri topshiriqlari
va buyruqlari) ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish maqsadida qonunlar
va qoidalarga, boshqaruv buyruqlariga rioya qilishga qaratilgan. Tashkiliy va
ma’muriy usullar yordamida ishlab chiqarishni rivojlantirish va resurslardan oqilona
foydalanishning miqdoriy va sifat standartlari o‘rnatiladi, ishlab chiqarish
jarayonining normal jarayonidan mumkin bo‘lgan og‘ishlarning oldi olinadi, bu har
bir bo‘limning aniq ishlashi va faoliyatini nazorat qilishni ta’minlaydi. Asosan,
boshqaruvning tashkiliy va ma’muriy usullari majburlash usullari bo‘lib, mehnat
birinchi hayotiy zarurat maqomiga ega bo‘lgunga qadar o‘z kuchida qoladi.
Tashkiliy ta’sirning asosiy turlari:
- tashkiliy tartibga solish;
- ratsion;
- tashkiliy-uslubiy ko‘rsatma va loyihalash.
Ta’lim tashkilotlarining faoliyatini boshqarish bo‘yicha faoliyati
boshqanivning turli tashkiliy farmoyish usullarini qo‘llash bilan bog‘liqdir.
Boshqaruvning tashkiliy farmoyish usullari boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimlar
samarali faoliyat yuritishini ta’minlovchi ta’sir etish tizimidan iboratdir.
Boshqaruvning tashkiliy farmoyish usullari iqtisodiy usullarni to‘ldirib, bozor
iqtisodiyoti qonunlari, huquqiy aktlani hisobga olish va bajarishga asoslanadi.
Davlat maxsus tuzilgan boshqaruv tashkilotlari vositasida boshqariladigan
tizimga ma’muriy va tashkiliy jihatdan ta’sir o‘tkazadi. Boshqaruv tizimida tashkiliy
usullar umumiy maqsadga erishish uchun ishlab chiqaruvchilaning hamkorlikdagi
harakati tartibga solinadigan ma’muriy hujjatlar asosida amalga oshadi. Tashkiliy
farmoyish usulini qo‘llash asosini boshqaruvning barcha tamoyilariga rioya qilish
tashkil etadi. Nima sababdan boshqaruvning ma’muriy farmoyish usullari ma’muriy
shakllar bilan qo‘shib olib boriladi. Bu ko‘p hollarda tashkiliy ta’sir ma’muriy
huquqni qo‘llash, ya’ni qaror va farmoyishlarni amalga oshirishga asoslanadi.
Lekin, «boshqaruvning tashkiliy farmoyish usuli» tushunchasi «ma’muriy
boshqaruv usuli» tushunchasidan bir muncha kengdir, chunki tashkiliy farmoyish
usullari boshqaruvning turli darajalariga turli ko‘lamda va shaklda tashkiliy ta’sir
etishni o‘rganish masalalarini ham qamrab oladi. Tashkiliy farmoyish usullari
tashkiliy aniqlikni ta’minlaydilar, tashkiliy tizim , boshqaruvning har bir bo‘g‘ini
vazifalarini belgilab beradi, boshqaruv apparati intizomi va faoliyati samaradorligini
ta’minlaydi, ishda tartib o‘rnatadi, qaror va farmoyishlarni bajaradi, kadrlarni
tanlaydi va joy-joyiga qo‘yadi va b. Boshqaruvning tashkiliy farmoyish usullari
ularning ishlab chiqaruvchilarga ta’sir etish manbalari va yo‘nalishlari bo‘yicha
turlarga ajratiladi. Bunga bog‘liq holda ta’sir etishning tashkiliy farmoyish usullari
uch guruhga bo‘linadi: tashkiliy-barqarorlashtiruvchi, farmoyish va intizom.
Ta’sir etishning tashkiliy-barqarorlashtirish usullarining asosiy maqsadi
hamkorlikda ishlash uchun tashkiliy asos yaratishdir, ya’ni, vazifa, majburiyat.
Javobgarlik va vakolatlarni taqsimlash, tartib o‘rnatish va b. Ma’muriy ta ’sir
tashkiliy shakllarining ikki tashkiliy reglamentlash va tashkiliy me’yorlash turi
mavjud. Tashkiliy reglamentlash vositasida davlat boshqaruvchi va boshqariladigan
tizimga ularning maqbul nisbatini, tashkiliy tizimini va har bir darajada boshqaruv
chegaralarini aniqlash maqsadida ta’sir etadi. Tashkiliy reglamentlashga misol qilib
lavozimlar haqida Nizomni ko‘rsatish mumkin. Ta ’sir etishning farmoyish usuli
cheklovchi hujjatlarda ko‘zda tutilmagan mavjud vaziyatdan kelib chiqqan holda
kundalik jadal boshqarish maqsadida qo‘llaniladi. Farmoyish ta’sirining asosiy
maqsadi boshqaruv apparatining aniq harakati, boshqaruvning barcha bo‘linma va
xizmatlari barqaror ishlashini ta’minlab berishdan iborat. Ta’sir etishning farmoyish
usullari buyruq, farmoyish, ko‘rsatma va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida amalga
oshiriladi.
Buyruq — bu rahbarning qo‘l ostidagi xodimlardan ma’lum vazifani
bajarishni yozma yoki og‘zaki ravishda talab qilishidir. Buyruq faqat chiziqli
boshqaruv tizimi rahbari tomonidan beriladi. Farmoyish — xodimlardan ayrim
ishlab chiqarish va xo‘jalik masalalarini hal etishni talab qilishdir. Farmoyish
boshliq o ‘rinbosarlari, xizmatlar boshliqlari, ular ega bo‘lgan vakolatlari doirasida
beriladi. Boshqaruv amaliyotida qo‘lllaniladigan ta’sir qilish usullaridan biri -
og‘zaki ko‘rsatmadir. Ta’sir etishning bunday shaklini barcha darajadagi rahbarlar,
lekin ko‘pincha quyi darajadagi komandirlar, birigada boshliqlari, ustalar
qo‘llaydilar.
Farmoyish vositasida ta’sir etish bajarish muddatlari bilan farq qiladi. Buyruq
va farmoyishlar uzoq yoki qisqa muddatga mo‘ljallangan bo‘ladi.
Har bir buyruq yoki farmoyishda qanday vazifa bajarilishi, qachon bajarilishi
kerakligi belgilanadi. Ta’sir etishning farmoyish usuli tashkiliy ta’sirga nisbatan
uning bajarilishini nazorat qilishni ko‘proq talab etadi. Ijro etishning borishi nazorat
qilingandan so‘ng yana farmoyish bilan ta’sir etishga ehtiyoj tug‘iladi. Farmoyish
usulining qo‘llanish ko‘lami boshqaruv kadrlari malakasi, tashabbuskorligi va
qobiliyatiga bog‘liqdir.
Korxonani boshqarishda farmoyish bilan ta’sir etish faqat qonunga zid
bo‘lmagan holdagina bajarilishi qat’iy bo‘lgan huquqiy kuchga ega bo‘ladi. Shu
sababli barcha tizimdagi tashkiliy farmoyish faoliyati mavjud qonunchilikka
bo‘ysungan holda amalga oshishi lozim. Intizomiy ta’sir usullari tashkiliy
barqarorlashtiruvchi va farmoyish vositasida ta ’sir etish usullarini to ‘ldirib,
intizomiy talablar va majburiyatlar tizimi vositasida tashkiliy aloqalar barqarorligini
ta ’minlashga qaratilgandir.
Tashkiliy-ma’muriy usullar boshqarish usullari tizimida alohida o‘rin tutadi.
Bu usullarga: .
- boshkarish apparatining muayyan strukturasini tuzish;
- har bir boshqaruv bo‘g‘inining funksiyalarini belgilash;
- kadrlarni to‘g‘ri tanlash;
- buyruklar, farmoyishlar va qo‘llanmalar chikarish, ularning bajarilishini
nazorat kilish;
- topshiriqlar va direktiv ko‘rsatmalarni bajarmayotgan bo‘linma va
shaxslarga nisbatan majburiy choralarni qo‘llash kiradi.
Tashkiliy-ma’muriy
usullar
yuqori
organlar hokimiyatiga
va quyi
organlarning bo‘ysunishiga asoslanadi. Shuning uchun ularni ko‘pincha ma’muriy
usullar deb yuritiladi. Yuqori ma’muriy organlar boshqariluvchi ob’ektning bajarishi
majburiy bulgan tartib-єoidalarni ishlab chikadi, shuningdek bo‘ysunuvchi
organlarga farmoyishlar beradi.
Tashkiliy-ma’muriy
usullar
boshqaruv
organlarining
o‘zaro
alokada ishlashini, boshqaruv munosabatlarini aks ettirib, bo-shqàriluvchi
ob’ektlarga ma’muriy ta’sir ko‘rsatishning butun mexanizmini ifodalaydi.
Shu bilan birga, ma’muriy yoki to‘o‘ridan-to‘g‘ri boshqaruv usuli xo‘jalik
yurituvchi sub’ektning tanlash erkinligini cheklab qo‘yadi, muayyan ququqiy
chegaralarini belgilaydi. O‘z moxiyatiga ko‘ra ma’muriy boshqarish bozorga xos
bo‘lgan tartibga solish xarakatiga to‘sqinlik qiladi.
Biroq, rivojlangan bozor sharoitida xam boshkarishning ma’muriy usullari
o‘z axamiyatini saqlab qoladi va zarur bo‘lganda ulardan foydalaniladi. Xususan,
bozor iktisodiyoti rivojlangan xamma mamlakatlarda ma’muriy usullar vositasida
monopoliyaga qarshi
siyosat
amalga
oshiriladi.
Davlat
bozorning
monopollashtirilishiga to‘skinlik qiladigan ma’muriy cheklovlar tizimini belgilaydi,
monopol kompaniyalar faoliyatini direktiv yo‘sinda boshqaradi.
Ma’muriy usullardan;
iste’molchilarning xukuklarini ximoya qilish;
atrof-muxitni muxofaza qilish;
xavfli texnologiyalardan foydalanish, zararli ishlab chiqarish chiqitlarini
chiqarib tashlashni ta’qiqlash;
odamlar sog‘lio‘iga zararli maxsulotni reklama qilishni ta’qiqlash kabi
soxalarda faol foydalaniladi.
Boshqarishning tashkiliy ma’muriy usullari ikki shaklda:
tashkiliy ta’sir ko‘rsatish usullari;
farmoyish berish usullari shakllarida namoyon bo‘ladi.
Tashkiliy usullarning bu ikkala shakli birgalikda qo‘llaniladi, bir-birini
to‘ldiradi va rivojlantiradi. Xar ikkala shaklning uyg‘unlashuvi ishlab chiqarish
sharoitlarini xisobga olingan xolda optimal bo‘lishi kerak.
| 