4. Boshqaruvning ijtimoiy-ruhiy usuli
Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari — bu ishlab chiqaruvchi va ayrim
shaxslarga ularning ijtimoiy ehtiyojlari va psixologik xususiyatlariga ta’sir etish
bilan boshqarish vositasidir. Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullarini qo‘llash
korxonada yuz berayotgan ijtimoiy hodisalarni chuqur o‘rganish, xodimlar nerv
sistemasi, kayfiyatiga ta ’sir etuvchi psixologik (ruhiy) omillari bilishni talab etadi.
Ishlab chiqarish sharoitida sotsiologiya kishilar ijtimoiy aloqasi shakllanishining
asosi bo‘lgan mehnat omillarini o‘rganadi, ijtimoiy tizimlar, shu jumladan, ishlab
chiqarish tizimi rivojlanishi va amal qilish qonuniyatlari, kishilarning jamiyatning
turli qatlamidagi xulqatvori qonuniyatlarini tadqiq qiladi.
Ijtimoiy psixologiya guruh va omma psixologiyasining xususiyatlari, ularning
shaxsning ongi va xulqiga ta’siri, kishilar faoliyatini rag‘batlantiruvchi omillar,
kayfiyat, ijtimoiy fikrni shakllantiruvchi omillarni o‘rganadi. Shaxs psixologiyasi
oliy nerv faoliyati turlari va inson temperamenti, xarakteri, shaxsning irodasi,
qobiliyati, hissiyoti, xotirasi, anglash va his etish qobiliyatini o‘rganadi, mehnat
psixologiyasi mehnat faoliyatlari, shu jumladan, rahbar va mutaxassislar (kasbiy
xususiyat va qobiliyatlari, kadrlarni o‘qitish usullari, ish va dam olish tartibi, kadrlari
tanlash va baholash usullari, mehnat jarayonining psixologik jihatlari) faoliyatini
o‘rganadi.
Kishilar fikrlash usulida o‘zgarish yuz berishi va ular madaniy hamda bilim
darajasi ortib borishi bilan ijtimoiy-psixologik usullar ahamiyati ham ortib boradi.
Bunday sharoitda shaxsning ehtiyoj va manfaatlari ma’naviy soha tomon o‘zgarib
boradi. Ishlab chiqaruvchilarning rahbar bilan o‘zaro yaxshi munosabati ishlab
chiqarishdagi qulay ijtimoiy psixologik vaziyat mehnatidan qoniqishning muhim
omili bo‘lib xizmat qiladi.
Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari ishlab chiqarishda mavjud
ijtimoiy mexanizmni (o‘zaro munosabat tizimi, ijtimoiy ehtiyojlar) qo‘llashga
asoslanadi. Boshqaruvning ijtimoiy usullari ijtimoiy tartibga solish vositasida
amalga oshiriladi. Ijtimoiy tartibga solish usullari turli guruhlar va shaxslar maqsadi
va manfaatlarini aniqlash va rostlash yo‘li bilan ijtimoiy munosabatlarni tartibga
solish va uyg‘unlashtirish maqsadida qo‘llaniladi. Ular jumlasiga ijtimoiy
tashkilotlar nizomlari, shartnomalar, o‘zaro majburiyatlar, ishchilarni tanlash,
taqsimlash va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish tizimi kiradi.
Ijtimoiy tartibga solish usullari inson omili faolligini oshirish, boshqaruvni
demokratlashtirish maqsadida ham qo‘llaniladi. Boshqaruvning psixologik usullari
jamoada maqbul psixologik holat tashkil etish yo‘li bilan kishilar o‘rtasidagi
munosabatlarni tartibga solishga qaratilgandir. Psixologik usullarga kichik guruh va
jamoalarni tashkil etish, mehnatni insoniylashtirish, malakali kadrlar tanlash va
ularni o‘qitish va boshqalar kiradi. Kichik guruh va jamoalarni tashkil etish usulini
qo‘llash kichik guruhdagi ishchilar o‘rtasidagi maqbul miqdoriy-sifat nisbatini
aniqlash imkonini beradi. Mehnat faoliyatini insoniylashtirish deganda, ranglar,
musiqaning ruhiy ta ’siridan foydalanish, bir xil, o‘zgarmas mehnatni bartaraf etish,
ijodiy yondashuvni kengaytirish tushuniladi. Kasbiy tanlashning mohiyati -
kishilarning ruhiy xususiyatlari ular bajaruvchi ishlarga eng mos bo‘ladigan qilib
tanlashdan iborat. Shaxsning ruhiy xususiyatlari jumlasiga uning qiziqish va
mayllari, qobiliyati, temperament va xarakteri kiradi. Shu sababli, rahbar shaxsga
rahbarlik qilganda o ‘z oldiga inson ruhiy xususiyatlari shakllanishi va rivojlanishini
o‘rganishi, uning qiziqish va qobiliyati, temperament va fe’lini bilish vazifasini
qo‘yishi kerak. Shaxsning ruhiy xususiyatlarini inson faoliyatidan ajratib tushunib
bo‘lmaydi, chunki kishi qobiliyati va fe’li xususiyatlari uning faoliyati va xulqida
namoyon bo‘ladi. Inson hayoti va ommaviy faoliyati uning ruhiy holatini
shakllantiradi. Inson, avvalo, o‘zini ijodiy shaxs sifatida baholaydi. Ishchi mehnatga
bunday nuqtayi nazardan qarashga darrov kelmaydi: moddiy ehtiyojlar birlamchi
bo‘lib, ular qoniqqandan so‘ng nisbatan yuksak insoniy ehtiyojlar ilgari suriladi.
Inson faoliyati ma’lum rag‘batlantiruvchi omillarga asoslangan bo‘lib,
ma’lum maqsadga erishishga qaratilgandir. Rag‘batlantiruvchi omil inson faoliyati
o‘zagidir. Umumiy ma’noda rag‘batlantiruvchi omil — bu insonni faoliyat yuritish
uchun undovchi omil bo‘lib, maqsad esa inson uni amalga oshirish natijasida
erishishni xohlagan narsadir. Rag‘batlantiruvchi omil kishi xulqining ichki kuchidir.
Psixologiyada uzoq va qisqa rag‘batlantiruvchi omil ajratiladi. Agar inson
faoliyatini rag‘batlantiruvchi omil va o‘z oldiga qo‘ygan maqsad yaqin kelajakka
mo‘ljallangan bo‘lsa, u qisqa muddatli, agar ular uzoq istiqbolni qamrab olsa uzoq
muddatli deyiladi. Rag‘batlantiruvchi omil darajasi bilan insonning mehnatga, yutuq
va muvaffaqiyatsizlikka nisbatan bo‘lgan munosabati uzviy bog‘liqdir. Faqat uzoq
muddatli rag‘batlantiruvchi omil mehnatga ijodiy munosabatda bo‘lish manbayidir.
Rahbarga xos bo‘lgan muhim xususiyat kishilar faoliyatini rag‘batlantiruvchi
omillarni yaxshi bilish, har bir kishini u yoki bu vazifani bajarishga qiziqtira olishdir.
Bu ayniqsa, u yoki bu korxonaga ishga kirib, ularni kelajakda nima kutishini bilish
lozim bo‘lgan yoshlar bilan ishlashda muhimdir. Rahbar ishini kim va qachon qaysi
skripkani chalishi, qaysi asbobda musiqa chalishini o‘rgangan, kim noto‘g‘ri
chalishi mumkinligi, kimni qaysi yerga qo‘yish kerakligini bilishi lozim bo‘lgan
dirijyor mehnati bilan solishtirish mumkin. Kishi ruhiy xususiyatlarning u
bajaruvchi ish talablariga mos kelmasligi, o‘z kasbidan qoniqmaslik uni
o'zgartirishga harakat qilishga, xato qilish ehtimoli ortishiga va natijada mehnat
unumdorligi pasayishiga olib keladi, aksincha, agar inson o‘z qobiliyatini to‘liq
namoyon qila oluvchi ish bilan band bo'lsa, u o‘z mehnatidan mamnun bo‘ladi,
kasbni tez egallaydi va mehnat unumdorligi yuqori bo‘ladi. Inson uchun faqat
moddiy rag‘bat muhim deb hisoblash noto‘g‘ri. Unga juda ko‘p narsa katta umumiy
ishda o‘z hissasi borligini his etish, o‘zini mehnat orqali namoyon etish, o‘z malakasi
bilan g‘ururlanishi, o‘rtoqlari hurmatiga sazovor bo‘lish va boshqalar ham
muhimdir. Ko‘pchilik kishilar shaxsiy farovonlikka boshqalar hisobiga erishilgan
shaxsiy muvaffaqiyat orqali emas, mamlakat iqtisodiyotiga qo‘shgan mehnati
hisobiga erishish lozimligini ta’kidlaydilar. Izlanishlar mehnatga nisbatan
munosabatga ta’sir etuvchi rag‘batlantiruvchi omillar quyidagi tartibda
taqsimlanishini ko‘rsatdi: mehnat mohiyati, ish haqi, yuqori lavozimga ega bo'lish
imkoniyati, ishning qiziqarliligi, mehnatni tashkil etish, ma’muriyatning ishchiga
nisbatan munosabati.
| 