yog‘li kislotalar yo‘l oladigan suzib chiqayotgan yog‘ tomchilarining sirtida boradi.
Kengaytirgichdagi 2 ishqor eritmasi yuzasidan yog‘, dastlab unga sovunni parchalash
uchun limon kislotasining eritmasi bilan ishlov berilib, quritgich-deaeratsion apparatga
yuboriladi.
Tarkibida 12...20% sovun saqlaydigan sovunli-ishqorli eritma uzluksiz ravishda
sovun zavodiga kelib turadi. Eng yaxshi natijalarga neytralizatordagi ishqorning
konsentratsiyasi 12...20 g/l va harorati 70...95 °C bo‘lganda erishiladi.
Neytralizatorning o‘rnatilgan ish rejimida undagi ishqor konsentratsiyasi 1...3 g/l
gacha pasayadi va bu yog‘ning minimal miqdorda yo‘qotilishini ta’minlaydi.
Ishqorli neytrallashning varianti – bu misselladagi neytrallash bo‘lib,
avval
tasvirlab berilgan, pahta yog‘iga ishlov berishda qo‘llaniladigan neytrallashdir.
Yog‘ni
oqartirish (adsorbsion rafinatsiya) – yog‘dan yog‘da eriydigan pigmentlar,
karotinoidlar, xlorofillarni chiqarib tashlash, paxta yog‘i
uchun esa shuningdek
gossipol va uning hosilalarini chiqarib tashlash gidratsiya qilish va margarin
mahsulotlari ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan o‘simlik yog‘lari uchun
(kungaboqar yog‘idan tashqari) ko‘zda tutilgan. Yog‘larni oqartirish uchun kislotali va
termik ishlov berish yordamida faollashtirilgan bentonit loylari qo‘llaniladi. Bentonit
loylarining asosiy komponenti alyumosilikatlar Al
2
O
3
, SiO
2
bo‘lib, ularning tarkibiga
ishqorli va ishqorli-loyli metallar kiradi.
Kamdan kam hollarda yog‘larni oqartirish uchun faollashtirilgan ko‘mirlar – loylar
bilan aralashtrilib yoki alohida qo‘llaniladi.
Oqartirishda yog‘da ba’zi istalmagan jarayonlar ham kechadi: yog‘li kislotalarning
yog‘ning biologik qiymatini
tushiruvchi izomerizatsiyasi; triasilgliserinlar tarkibida
bir-biriga ulangan qo‘shaloq bog‘liqliklarga ega bo‘lgan moyli kislotalar hosil bo‘ladi
va bu oqartirilgan yog‘ni saqlashda oksidlanish jarayonlarining faollashuviga olib
keladi. Yog‘dagi oksidlanish jarayonlarini pasaytirish
uchun oqartirish jarayonini
vakuum ostida olib borish va sorbentlarga ham oldindan vakuum ostida ishlov berish
tavsiya qilinadi. Yog‘ni oqartirishga faqatgina neytrallash, yuvish va quritishdan
keyingina yo‘naltirish zarur.
Adsorbsion rafinatsiya jarayoni adsorbentning konsentratsiyalangan yog‘li
suspenziyasini
tayyorlash, ikki bosqichda (dastlabki va oxirgi oqartirish) amalga
oshiriladigan oqartirish va filtrlarda yog‘ning asosiy qismidan adsorbentni ajratib
olishdan iborat. Faol loylar yog‘ga yog‘ning massasiga nisbatan 0,5...2%
miqdorda
solinadi (paxta yog‘i uchun 4...5%). Oqartirish harorati 75...80°C, oqartirish
apparatlaridagi qoldiq bosim 4 kPa. Suspenziya olish uchun oqartirilayotgan yog‘ning
1/4 ishlatiladi.
Yog‘ning asosiy qismi (umumiy miqdorning
3/4 qismi) apparatga
dastlabki oqartirish uchun
kelib tushadi (7.28-rasm) va bu yerda bir vaqtning
o‘zida yog‘ning deaeratsiyasi amalga oshiriladi.
Suspenziya, aylanadigan diskning 1 (n=274 daq
-1
)
tubiga tushishda, sochiladi va pastdagi diskda
sochilgan
yog‘
bilan
kontaktga
kirishadi.
Apparatning quyi qismida suspenziya va yog‘
qorishmasi
ikkita
aralashtirgich-parraklar
2
yordamida jadal ravishda aralashtiriladi.
Yakuniy
oqartirish maxsus apparatda (7.29-rasm) olib
boriladi. Bu yerda suspenziya va yog‘ qorishmasi
purkagich 1 yordamida sochilar ekan, taqsimlash tarelkasiga 2 kelib tushadi va yupqa
plyonka ko‘rinishida apparatning qizdirilgan ichki yuzasi bo‘ylab oqib tushadi. Bu
yerdan yog‘ va suspenziya qorishmasi filtrlashga boradi. Filtranayotgan yog‘ning
birinchi loyqa porsiyalari patrubok 3 orqali apparatga qaytariladi. Filtrlashdan so‘ng
loydagi yog‘ miqdori 15% gacha bo‘ladi.
Yog‘larni dezodoratsiya qilish – yog‘lardan odorant moddalarni – pastmolekulyar
moyli kislotalar, aldegidlar, ketonlar va yog‘ning hidi va ta’mini belgilaydigan boshqa
uchuvchi mahsulotlarni chiqarib tashlash, shuningdek o‘simlik yog‘laridan istalmagan
begona birikmalar – polisiklik yoqimli hid beruvchi uglevodorodlar, zaharli ximikatlar,
toksik mahsulotlar – aflatoksinlar va boshqalarni ajratib olishdir.
