O‘simlik yog‘larida ularning tabiati, boshlang‘ich xomashyodan ajratib olish

Yog‘ va moylarni rafinatsiya qilishning istiqbolli yo‘nalishi jarayonning fizik 
mohiyatiga ko‘ra dezodoratsiyaga yaqin bo‘lgan ishqorsiz rafinatsiya bo‘lib, u yog‘ni 
neytrallash operatsiyasini inkor qiladi. Biroq gidratatsiya va yog‘ni oqartirish 
operatsiyalarni amalga oshirish shart. Jarayon uzluksiz ishlaydigan, odorant moddalar 
bilan birga haydaladigan moyli kislotalarni tutish uchun qo‘shimcha moslama bilan 
jihozlangan dezodoratsion apparatda amalga oshiriladi. 
7.30-rasm. Uzluksiz ishlaydigan dezodorator 
O‘simlik yog‘lari ГОСТ talablariga javob berishi kerak. Masalan, kungaboqar 
yog‘i ГОСТ 1129–93 talablariga javob berishi lozim. Ushbu ГОСТga muvofiq 
kungaboqar yog‘i ishlov berish usuliga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: D va P 
markalaridagi rafinatsiyalangan dezodoratsiya qilingan va rafinatsiyalangan 
dezodoratsiya qilinmagan; gidratatsiya qilingan –oliy, I va II navli va rafinatsiya 
qilinmagan – oliy, I va II navli. Savdo tarmog‘i (qadoqlangan ko‘rinishda) va umumiy 
ovqatlanish korxonalariga faqat rafinatsiyalangan dezodoratsiya qilingan yog‘larni 
yuborish zarur. 
Rafinatsiyalangan dezodoratsiya qilingan yog‘ depersonalizatsiyalangan yog‘ 
ta’miga ega bo‘lishi va hidsiz bo‘lishi kerak, qolgan kungaboqar yog‘larining o‘ziga 
xos bo‘lgan ta’mi va hidi bo‘lishi, begona hid, maza va taxirligi bo‘lmasligi zarur. 
Rafinatsiya qilingan yog‘ tarkibida fosfor saqlaydigan moddalar va sovun bo‘lishiga 
yo‘l qo‘yilmaydi. Barcha yog‘ turlari uchun peroksidlanish sonlari yangi ishlab 
chiqilgan yog‘lar uchun 50 mmol 1/20 kg dan yuqori va saqlangan yog‘lar uchun 10 
mmol 1/20 kg dan yuqori bo‘lmasligi kerak. 

7.5. Gidrirlangan moylar olish. 
Margarin, qandolatchilik va pazandachilik moylari, spred, sovun, stearin, turli xil 
maqsadlarda qo‘llaniladigan texnologik smazkalar ishlab chiqarish uchun plastik, 
yuqori darajada eruvchan va qattiq (xona haroratida) moylar zarur. Ular suyuq o‘simlik 
yog‘laridan gidrogenizatsiya yo‘li bilan olinishi mumkin. Yog‘lar va moylarni 
gidrogenizatsiya qilishning vazifasi – moyli-kislotali tarkibning maqsadga 
yo‘naltirilgan o‘zgarishi, bundan kelib chiqadiki, boshlang‘ich moyning asilgliserinli 
tarkibining vodorodning katalizator ishtirokida moyli kislotalarning kungaboqar, 
paxta, soya, raps a boshqa suyuq yog‘lar asilgliserinlarining tarkibiga kiruvchi 
to‘yinmagan qoldiqlariga birikishi natijasida o‘zgarishidir. 
Gidrogenizatsiyada ro‘y beradigan asosiy kimyoviy reaksiya bu vodorodning 
chegarasiz moyli kislotalarning qo‘shaloq bog‘liqliklarga birikishi: 
–SN,–SN=SN–SN
2
–CH
3
–CH
3
–SN
2
-SN
2
– 
Kislota qoldig‘ining fragmenti. Triasilgliserinlarga kiradigan polito‘yinmagan 
moyli kislotalarni gidrirlash bosqichma-bosqich sodir bo‘ladi, ya’ni ko‘proq 
to‘yinmagan kislotalar birin-ketin kamroq to‘yinmagan kislotalarga aylanadi: 
Gidrirlashning 
selektivligi 
(tanlash 
xususiyati) 
ko‘proq 
to‘yinmagan 
kislotalarning, masalan kamroq to‘yinmagan olein kislotasi bilan solishtirganda linol 
kislotasining gidrirlanishi yuqori tezligi bilan izohlanadi. Asosiy kimyoviy reaksiya 
bilan bir vaqtning o‘zida asilgliserinlar tarkibiga kiruvchi moyli kislotalarning 
qoldiqlarining hududiy konfiguratsiyasi ham o‘zgaradi (sis-trans-izomerizatsiya): 

Download 1 Mb.