Yog‘ va moylarni rafinatsiya qilishning istiqbolli yo‘nalishi jarayonning fizik
mohiyatiga ko‘ra dezodoratsiyaga yaqin bo‘lgan ishqorsiz rafinatsiya bo‘lib, u yog‘ni
neytrallash operatsiyasini inkor qiladi. Biroq gidratatsiya va yog‘ni oqartirish
operatsiyalarni amalga oshirish shart.
Jarayon uzluksiz ishlaydigan, odorant moddalar
bilan birga haydaladigan moyli kislotalarni tutish uchun qo‘shimcha moslama bilan
jihozlangan dezodoratsion apparatda amalga oshiriladi.
7.30-rasm. Uzluksiz ishlaydigan dezodorator
O‘simlik yog‘lari ГОСТ talablariga javob berishi kerak. Masalan, kungaboqar
yog‘i ГОСТ 1129–93 talablariga javob berishi lozim. Ushbu ГОСТga muvofiq
kungaboqar yog‘i ishlov berish usuliga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: D va P
markalaridagi rafinatsiyalangan dezodoratsiya qilingan va rafinatsiyalangan
dezodoratsiya
qilinmagan; gidratatsiya qilingan –oliy, I va II navli va rafinatsiya
qilinmagan – oliy, I va II navli. Savdo tarmog‘i (qadoqlangan ko‘rinishda) va umumiy
ovqatlanish korxonalariga faqat rafinatsiyalangan dezodoratsiya qilingan yog‘larni
yuborish zarur.
Rafinatsiyalangan dezodoratsiya qilingan yog‘ depersonalizatsiyalangan yog‘
ta’miga ega bo‘lishi va hidsiz bo‘lishi kerak, qolgan kungaboqar yog‘larining o‘ziga
xos bo‘lgan ta’mi va hidi bo‘lishi, begona hid, maza va taxirligi bo‘lmasligi zarur.
Rafinatsiya qilingan yog‘ tarkibida fosfor saqlaydigan moddalar va sovun bo‘lishiga
yo‘l qo‘yilmaydi. Barcha yog‘ turlari uchun peroksidlanish
sonlari yangi ishlab
chiqilgan yog‘lar uchun 50 mmol 1/20 kg dan yuqori va saqlangan yog‘lar uchun 10
mmol 1/20 kg dan yuqori bo‘lmasligi kerak.
7.5. Gidrirlangan moylar olish.
Margarin, qandolatchilik va pazandachilik moylari, spred, sovun, stearin, turli xil
maqsadlarda qo‘llaniladigan texnologik smazkalar ishlab chiqarish uchun plastik,
yuqori darajada eruvchan va qattiq (xona haroratida) moylar zarur. Ular suyuq o‘simlik
yog‘laridan gidrogenizatsiya yo‘li bilan olinishi mumkin. Yog‘lar va moylarni
gidrogenizatsiya qilishning vazifasi – moyli-kislotali
tarkibning maqsadga
yo‘naltirilgan o‘zgarishi, bundan kelib chiqadiki, boshlang‘ich moyning asilgliserinli
tarkibining vodorodning katalizator ishtirokida moyli kislotalarning kungaboqar,
paxta, soya, raps a boshqa suyuq yog‘lar asilgliserinlarining tarkibiga kiruvchi
to‘yinmagan qoldiqlariga birikishi natijasida o‘zgarishidir.
Gidrogenizatsiyada ro‘y beradigan asosiy kimyoviy
reaksiya bu vodorodning
chegarasiz moyli kislotalarning qo‘shaloq bog‘liqliklarga birikishi:
–SN,–SN=SN–SN
2
–CH
3
–CH
3
–SN
2
-SN
2
–
Kislota qoldig‘ining fragmenti. Triasilgliserinlarga kiradigan polito‘yinmagan
moyli kislotalarni gidrirlash bosqichma-bosqich sodir bo‘ladi, ya’ni ko‘proq
to‘yinmagan kislotalar birin-ketin kamroq to‘yinmagan kislotalarga aylanadi:
Gidrirlashning
selektivligi
(tanlash
xususiyati)
ko‘proq
to‘yinmagan
kislotalarning, masalan kamroq to‘yinmagan olein kislotasi bilan solishtirganda linol
kislotasining gidrirlanishi yuqori tezligi bilan izohlanadi. Asosiy kimyoviy reaksiya
bilan bir vaqtning o‘zida asilgliserinlar tarkibiga kiruvchi moyli kislotalarning
qoldiqlarining hududiy konfiguratsiyasi ham o‘zgaradi (sis-trans-izomerizatsiya):
