O‘zbekiston oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro muxandislik-texnologiya instituti m. I. Maxmudov, I. X. Sidikov

18 
Shkalali o`lchash vositalari; 
Raqamli o`lchash vositalari; 
O`ziyozar o`lchash vositalari.
1.6-rasm. O`ziyozar asboblar 
a) uzluksiz yozuvli o`ziyozar asbob; b) nuqtali o`ziyozar asboblar 
Kattaliklar va birliklar tizimi. 
Atrofimizdagi hayot uzluksiz tarzda kechadigan muayyan jarayonlar, 
voqealar, hodisalarga nihoyatda boy bo`lib, ularni ko`pini aksariyat hollarda 
sezmaymiz yoki e`tiborga olmaymiz. Chetdan qaraganda ularning orasida 
bog`liqlik yoki uzluksizlik bilinmasligi ham mumkin. Ba`zilariga esa shunchalik 
ko`nikib ketganmizki, aniq bir so`z bilan ifodalash kerak bo`lsa, biroz qiynalib 
turamizda, “...mana shu-da!” deb qo`yamiz. Butun suhbat barchamiz bilib-
bilmaydigan, ko`rib-ko`rmaydigan va sezib-sezmaydigan kattaliklar haqida 
boradi. 
Kattaliklarning ta`rifini keltirishdan oldin ularning mohiyatiga muqaddima 
keltirsak. 
Yon-veringizga bir nazar tashlang, har xil buyumlarni, jonli va jonsiz 
predmetlarni ko`rasiz. Balki oldingizda do`stlaringiz ham o`tirishgandir (albatta 
dars tayyorlab!). Garchi bu sanab o`tilganlar bir-birlaridan tubdan farq qilsa ham 
hozir ko`rishimiz kerak bo`lgan xossalar va xususiyatlar bo`yicha ulardagi 
muayyan umumiylikni ko`rishimiz mumkin. Masalan, ruchka, stol va do`stingizni 
olaylik. Bular bir-biridan qanchalik o`zgacha bo`lmasin, lekin o`zlarida shunday 
bir umumiylikni kasb etganki, bu umumiylik ularning uchalasida ham bir xilda 
tavsiflanadi. Agarda gap ularning katta-kichikligi xususida boradigan bo`lsa, biror 
bir yo`nalish bo`yicha olingan va aniq chegaraga (oraliqqa) ega bo`lgan makonni 
yoki masofani tushunamiz. Aynan mana shu xossa uchala ob`ekt uchun bir xil 
ma`noga ega. Ushbu ma`no nuqtai nazaridan qaraydigan bo`lsak, ular orasidagi 
tafovut faqat qiymatdagina bo`lib qoladi. Yoki og`irlik tushunchasini, ya`ni misol 
tariqasida olingan ob`ektlarning Yerga tortilishini ifodalaydigan xususiyatini 

19 
oladigan bo`lsak ham, mazmunan bir xillikni ko`ramiz. Bunda ham ular orasidagi 
tafovut ularning Yerga tortilish kuchining katta yoki kichikligida, ya`ni 
qiymatidagina bo`ladi. Biz buni oddiygina qilib og`irlik deb atab qo`yamiz. Bu 
kabi xususiyatlar talaygina bo`lib, ularga kattalik nomi berilgan. 
Kattaliklar juda ko`p va turli-tuman, lekin ularning barchasi ham ikkitagina 
tavsif bilan tushuntiriladi. Bu sifat va miqdor tavsiflari. 
Sifat tavsifi olingan kattalikning mohiyatini, mazmunini ifodalaydigan tavsif 
hisoblanadi. Gap masofa borasida ketganda muayyan olingan ob`ektning 
o`lchamlarini, uzun-qisqaligini yoki baland-pastligini bildiruvchi xususiyatni 
tushunamiz, ya`ni ko`z oldimizga keltiramiz. Buni oddiygina bir tajribadan 
bilishimiz mumkin. Bir daqiqaga boshqa ishlaringizni yig`ishtirib, ko`z oldingizga 
og`irlik va temperatura nomli kattaliklarni keltiring... Xo`sh, ularning sifat 
tavsiflarini seza oldingizmi. Bir narsaga ahamiyat bering-a, og`irlik deganda 
qandaydir bir mavhum, og`ir yoki yengil ob`ektni, aksariyat, tarozi toshlarini ko`z 
oldiga keltirgansiz, temperatura to`g`risida gap borganda esa, issiq-sovuqlikni 
bildiruvchi bir narsani gavdalantirgansiz. Aynan mana shular biz sizga 
tushuntirmoqchi bo`lgan kattalikning sifat tavsifi bo`lib hisoblanadi. 
Endi olingan ob`ektlarda biror bir kattalik to`g`risida so`zlaydigan bo`lsak, 
bu ob`ektlar o`zida shu kattalikni ko`p yoki kam “mujassamlashtirganligini” 
shohidi bo`lamiz. Bu esa kattalikning miqdor tavsifi bo`ladi. 
Mana endi kattalikning ta`rifini keltirishimiz mumkin: 

Download 5,14 Mb.