REJA
Antik davr adabiyoti haqida ma’lumot.
Qadimgi yunon adabiyoti va uning jahon adabiyoti tar- ixidagi ahamiyati.
Qadimgi yunon miflari va Homer dostonlari.
Yunon lirikasi. Alkey va Sapfo ijodi.
Qadimgi yunon dramasi.
Esxil.
Sofokl.
Yevripid.
Aristofan.
Tayanch so‘z va iboralar: Antik davr, Qadimgi Yunoniston, mif- lar, Homer, “Odisseya”, “Illiada”, Hesiod, Ezop masallari, lirika, Alkey, Sapfo, drama, Dionis marosimlari, Esxil, Sofokl, Yevripid, Aristofan.
Antik davr adabiyoti haqida ma’lumot.
“Antik adabiyot” atamasi Ovrupadagi ikki quldorlik jamiyati – Yunoniston va Rimda yaratilgan badiiy ijod namunalariga nisbatan tatbiq etiladi. Miloddan avvalgi VIII–VII asrlarda Yunonistonda paydo bo‘lib, keyinchalik yuksak kamolot bosqichiga ko‘tarilgan bu adabiyot milloddan avvalgi III asrda Rim madaniyatining tarkib topishida katta rol o‘ynagan. Aslida yunon va Rim adabiyotidan av- val madaniyat beshigi bo‘lgan Sharq mamlakatlari, xususan, Misr, Eron, Xitoy, Hindiston, Bobil kabi qadimgi davlatlarda badiiy ijod taraqqiy etgan. Fikrimiz isboti sifatida qadimgi Misr ehromlariga bitilgan falsafiy she’rdan parchani keltirish mumkin:
“Bugun ko‘zlarimda o‘lim:
Xuddi og‘ir xastalikdan tuzalayotgan, Kasal odamday.
Bugun ko‘zlarimda o‘lim:
Xuddi mirra daraxti xididay,
Xuddi shamolli kunda qayiq yelkani ostida o‘ltirganday.
Bugun ko‘zlarimda o‘lim:
Xuddi erkaklar urushdan qaytayotganda, Yuraverib ochilgan so‘qmoqday.
Bugun ko‘zlarimda o‘lim:
Xuddi ko‘kdan choyshabni olganday,
Unda inson ilgari tasavvurida ham bo‘lmagan narsaga erishadi.
Bugun ko‘zlarimda o‘lim:
Xuddi uzoq yillik asirlikdan so‘ng,
O‘z uyini ko‘rmoqchi bo‘lgan odamning istagiday.”
Biroq, Ovrupa xalqlari madaniy taraqqiyot yo‘lida asosan Yunon- Rim madaniyati bilan aloqador bo‘lganliklari bois, shu xalqlar bun- yod etgan madaniy merosni eng qadimiy deb hisoblaganlar. Shu bois “antik” atamasi (lotin tilida “antiquus” – “qadimgi”) Ovrupaning eng qadimgi madaniy yodgorliklari, jumladan adabiyotiga tatbiqan qo‘llanib kelinadi.
Demak, antik adabiyotning tarixiy chegarasi miloddan avvalgi VIII–VII asrdan milodiy V asrgacha bo‘lgan 1200-yillik davrni o‘z ichiga oladi.
Yunon adabiyoti Ovrupa xalqlarining qadimiy adabiyotidir. Bu bilan qadimgi Sharq adabiyoti unsurlari yunonlarga hech qanday ta’sir o‘tkazmagan degan fikrdan yiroqmiz. Yunon folklari qo‘shni xalqlar folklari ta’sirida boyigan. Mana shu folklar zamirida paydo bo‘lgan yunon adabiyoti mustaqil ravishda taraqqiy etgan. Hozir bi- zga ma’lum bo‘lgan badiiy shakllarning ko‘pchiligi, uslub vositalar- ining bir qanchasi yunonlarning kashfiyoti sanaladi.
Rim adabiyoti yunon adabiyotidan keyin rivojlandi. U yunon adabiyoti tajribalariga tayangan holda taraqqiy etdi. Shu bilan birga, antik jamiyatning keyingi bosqichlarida paydo bo‘lgan yangi muammolarni xal etishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi.
Ovrupа adabiyotining yuzlab, minglab namunalari unutilib, faqat mutaxassislarning mulkiga aylanib qolgani holda Homer dostonlari, yunon dramasi namunalari, buyuk Rim shoirlarining asarlari hamon badiiy qimmati va estetik ahamiyatini yo‘qotmagan. Mazkur asar- larning jozibasi ulardagi yuksak mahoratdagina emas, balki shu ad- abiyotni yaratgan xalqlarning his-tuyg‘ulari va orzu-umidlarining if- oda etilganligida hamdir. Qadimgi yunon-rim adabiyotida insoniyat- ning asriy muammolari qalamga olingan. “Ular botirlik jasoratini, kurash ishtiyoqini, vatan mehrini, insonning qudratini kuylaganlar, ulug‘laganlar, pastkashlik, qo‘rqoqlik, sotqinlik va shu kabi chirkin illatlarga nafrat ko‘zi bilan qaraganlar”13. Shu bois uzoq o‘tmishda yaratilgan bo‘lishiga qaramay, yunon-rim adabiyoti namunalari turli tarixiy davrlarda ham jozibasini yo‘qotmay hammaga manzur va ma’qul bo‘lib kelmoqda.
Ovrupa xalqlari o‘z taraqqiyotlari davomida bir necha bor yunon- rim san’ati va adabiyotiga murojaat etib, ular asosida o‘zlarini bezov- ta qilgan tuyg‘u va g‘oyalarni hal etishga uringanlar. Ma’jusiylik kuchli ta’qib ostida bo‘lgan o‘rta asrlarda ham antik mavzular Ovru- pa adabiyotidan chiqib ketgan emas.
XIV asrda Italiyada tug‘ilib, keyin Ovrupaning boshqa mam- lakatlariga yoyilgan Uyg‘onish davrining ulug‘ allomalari antik du- nyo ilm-u fani, san’at va adabiyoti, falsafiy ta’limotlari ko‘magida bashariyatni jaholat uyqusidan uyg‘otishni maqsad qilganlar. Gu- manistlar antik zamon yodgorliklarini to‘plash va nashr etishga kat- ta e’tibor qaratdilar. “Uyg‘onish” so‘zining dastlabki ma’nosi ham “Qadimgi ma’daniyatni tiklash” demakdir.
asrdagi Ovrupa klassitsizm adabiy oqimi esa antik dunyo badiiy ijodiga taqlidan paydo bo‘ldi va rivojlandi. Xususan, Ovrupa
13 Антик адабиёт тарихи – Тошкент: Ўқитувчи, 1969. – Б.6.
sahnasida 100–150 yil davomida antik davr tragediyalari mavzusi asosiy o‘rin egalladi. Mazkur davr ijodkorlari antik adabiyoti na- munalari va adabiyot nazariyasidan (ayniqsa Arastuning “Poetika” asariga katta e’tibor qaratilgan) o‘z adabiy konsepsiyalarini yarat- ishda ijodiy yondashib unumli foydalanganlar. Klassitsizm drama- sida keng tatbiq etilgan “uch birlik” (zamon, makon, harakat birligi) qonuni aynan shunday yondashuvning natijasidir.
asrning 2-yarmidan boshlab, antik adabiyotga bo‘lgan munosabat bir muncha o‘zgardi. Mutloq hokimiyatga qarshi bosh ko‘targan burjua rahnamolari antik davr adabiy, tarixiy va falsafiy yodgorliklaridan o‘zlarini qiziqtirgan ozodlik va erkinlik g‘oyalarini topdilar. Yunon polislari va Rim respublikasining buyuk yoki afso- naviy namoyandalari siymosida respublika tuzumining ideal obrazla- rini ko‘rganlar, xususan, Plutarx va Tit Liviy, respublika tuzumi uchun kurashchilar Demosfen va Sitseron, imperatorlar istibdodini fosh qil- gan Tatsit va Lukan hamda Rim satiriklari shular jumlasidandir.
Fransuz inqilobi davridagi (1789–1794) adabiyot, teatr xatto xalq amaliy san’ati ham antik libosga burkangan edi. Fikrimizni inqilob adabiyoti yorqin vakili Andre Shenening quyidagi so‘zlari tasdiqlay- di: “Qadimgilarning bo‘yoqlaridan foydalanib, mash’alalarimizni ularning siyosiy gulxanlaridan alangalatamiz va yangi ruh bilan yo‘g‘rilgan antik she’rlarni yaratamiz”.
Xullas, yangi Ovrupa sivilizatsiyasiga qadimgi yunon va Rim madaniyati zamin tayyorlagan. Ko‘plab buyuk so‘z san’atkorlari, xususan, Dante, Petrarka, Mikelanjelo, Shekspir, Milton, Bayron, Rable, Kornel, Rasin, Molyer, Volter, Lessing, Gyote va Shillerlar an- tik davrning g‘oyalari, badiiy obrazlarini o‘z asarlarida qo‘llaganlar, yangicha talqin berganlar.
Buyuk rus adib va tanqidchilari Pushkin, Gogol, Belinskiy, Tur- genev va Tolstoy ham antik dunyo adabiyotini yuksak baholaganlar, xususan Belinskiy do‘stlaridan biriga yozgan maktubida qadimgi yunon va Rim shoirlariga yuksak baho berib, quyidagicha fikr bildi- radi: “Iliada”...men uchun shunday bir huzur manbaiki, uning kuchi-
dan ba’zan allaqanday totli qiynoqda behol bo‘lib qolaman... Tush- unmagan ko‘p narsalarimni Plutarx tufayli tushunib oldim. Yunon va Rim zaminida eng yangi bashariyat ulg‘aygan ekan.
Markaziy Osiyo antik dunyo bilan ko‘p asrlar davomida madaniy- adabiy aloqada bo‘lganligi tarixiy, ilmiy manbalardan ma’lum. O‘z vaqtida ellinizm madaniyati yurtimiz madaniyatining rivojlanishiga samarali ta’sir ko‘rsatgan. Shu bilan bir qatorda Yunon-Baqtriya huk- mronlari davrida sharq xalqlarining faol ishtiroki bilan sharqiy elli- nizm madaniyati vujudga keldi. “Biz hozirgi zamonda yurtimizning ming-ming yillik tarixini, tamomila yo‘qolib ketgan ba’zi bir adabiy asarlarimiz( “To‘maris”, “Shiroq”, “Zarina va Striangiya”, “Zari- adr va Odatida” dostonlari) izlarini antik zamonda o‘tgan Yunon- Rim tarixchilari(Gerodot, Polien, Diodor, Xares) asarlarida topib olamiz”14, – deb yozadi o‘zbek adabiyotshunos olimi N.M.Mallayev. X-XI asrlarda boshlangan madaniy rivojlanish natijasida ilm- fanda katta yutuqlarga erishildi. Bu davrda jahon madaniyatini rivo- jlanishiga o‘zlarining ulkan hissalarini qo‘shgan buyuk allomalar Al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy faoliyat ko‘rsatdilar. “Ikkinchi Aristotel” yoki “Al muallim as-soniy”( “ikkinchi muallim”) nomini olgan Forobiy, “Uchinchi Aristotel”, “fan sardori”, “falsafa sultoni” nomlarini olgan Ibn Sino yunon olimlari, faylasuflarining ilmiy, falsafiy asarlariga tavsirlar
yozib, ularni sharhlab berganlar.
Sharq va G‘arbni birlashtirmoqchi bo‘lgan Aleksandr Makedons- kiy haqida ko‘plab tarixiy, badiiy, ilmiy asarlar yaratilib, uning shax- siyati, insoniyat tarixidagi o‘rni haqida turlicha talqinlar berilgan. Hazrat Navoiy qalamiga mansub “Saddi Iskandariy” dostonida shoh Aleksandr timsoli o‘ziga xos, takrorlanmas, yangicha talqin qilina- di. Daho shoir Iskandar obrazi orqali zamondoshlarini qiynayotgan, hayajonga solayotgan ma’naviy-axloqiy muammolarga e’tiborni qa- ratadi.
14 Антик адабиёт тарихи – Тошкент: Ўқитувчи, 1969. – Б.6.
XX asrning 30–40 yillaridan boshlab O‘zbekistonda antik ad- abiyotni o‘rganish, mazkur davrda yashab ijod etgan ijodkorlarn- ing asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilish ishlari jonlandi. Xususan, Oybek, A.Alimuhammedov, H.Sulaymonovlar tomonidan qadimgi yunon adabiyoti tadqiq etila boshlandi. Shundan so‘ng, antik davr adabiyotidan o‘zbek tiliga qilingan dastlabki tarjimalar paydo bo‘la boshladi. Bu borada Oybek, Asqad Muxtor, Erkin Vohidovlar sama- rali faoliyat ko‘rsatdilar. Mohir tarjimon Q.Mirmuhammedovning ko‘p yillik mehnati natijasida Homerning “Iliada” va “Odisseya” dostonlari o‘zbek tiliga o‘girildi.
Qadimgi yunon va Rim davri ijodkorlari, faylasuflarining asarlar- idan qilinayotgan tarjimalar salmog‘ining oshib borayotganligi antik davr madaniyatiga bo‘lgan qiziqishning xali hamon yuqori ekanligi- dan dalolat beradi.
|
