Shovqinlar va tebranish (titrash)
11
Ishlab chiqarish jarayonlarining avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash vositalari
taraqqiyoti o‘z ishi davomida mexanik tebranish (silkinish) hosil qiluvchi uskunalar qo‘llash
bilan bog‘liq. Mexanik tebranishlarning inson organizmiga ta’siri chastota, tebranish
uzatiladigan jadallik va muhitga bog‘liq tarzda turlicha namoyon bo‘ladi. Tebranish shovqin va
silkinishga bo‘linadi.
Eshitiladigan chastotalar diapazonida uzatiladigan mexanik tebranishlar inson tomonidan
tovush sifatida qabul qilinadi. Chastota bo‘yicha tovush tebranishlari 3 diapazonga bo‘linadi:
1. Infratovushli f < 20 Gs;
2. Tovushli (eshitiladigan) 20 Gs < f < 20 kGs;
3. Ultratovushli f > 20 Gs.
Shovqin – turli chastota va tezlikdagi tovushlarning tartibsiz birikmasidir. SHovqin
mexanik, aerodinamik, gidrodinamik va elektromagnit kelib chiqishiga ega bo‘lishi mumkin.
Mexanik shovqin – ayrim detallar va umuman uskunalarning tebranishlari, zarbalari
oqibatidandir.
Aerodinamik shovqin manbai gazlardir.
Gidrodinamik shovqin–suv va boshqa suyuqliklarning harakati oqibatida kelib chiqadi.
Elektromagnit shovqin–o‘zgaruvchan magnit kuchlarining elektromexanik qurilmalarga
ta’siri natijasida yuzaga keladi.
Aloqa korxonalarida shovqin elektr mashinalar, kuchli traktorlar, telegraf apparatlar,
pochta qayta ishlov beruvchi mashinalar, ventilyasiya moslamalar, elektr uskunalar va boshqalar
ishi chog‘ida vujudga keladi.
Tovush tezligi – vaqt birligida to‘lqin tarqalish yo‘nalishiga perpendikulyar, yagona yuza
orqali tovushli to‘lqin bilan ko‘chadigan quvvat.
Inson tovushlarni tezliklarning keng diapazonida qabul qiladi. Turli chastotalardagi
tovushlar bir xil qabul qilinmaydi. Insonning eshitish ostonasigaf = 1000 Gs va tezligi I = 10-12
Vt/m
2
tovush mos keladi.
Tovush bosimi darajalari ish joylarida doimiy shovqinning energetik xarakteristikasi
sanaladi (dB),
L = 20 lg P/P
0
,
11
Introduction to Health and Safety at Work. Phil Hughes, Ed Ferrett. The Boulevard, Langford Lane, Kidlington,
Oxford OX5 1GB, UK. ISBN: 978-0-08-097070-7. p 394-400.
25
Bunda P – tovush bosimining o‘rtacha kvadrat ahamiyati (Pa); R
0
=2x10
-5
Pa –
boshlang‘ich (ostona) tovush bosimi ahamiyati.
Shovqin spektri – f dan tezliklar darajasi bog‘liqligi. Spektral tarkibli yaxlit spektrlar
chastotalar shkalasi bo‘yicha usluksiz taqsimlangan.
Diskret – spektral tarkiblilar nol tezlikdagi uchastkalarga bo‘lingan.
Shovqin spektri turiga qarab ular bir necha aniq namoyon bo‘lgan tovushlardan iborat
tonal va chastota diapazonida quvvat etarli darajada teng joylashgan keng yo‘lli shovqinlarga
bo‘linadi.
Muvaqqat xarakteristika bo‘yicha shovkinlar doimiy va beqarorga bo‘linadi.
Doimiy shovqin – ish kuni davomida tovush darajasi ko‘pi bilan % dBA ga o‘zgaradi.
Beqaror shovqinlar:
1. Uzuq – yuluq;
2. Vaqt ichida tebranuvchan;
3. Impulsli shovqinlarga bo‘linadi.
Uzuq-yuluq - tovush darajasi fon darajasigacha keskin tushishi mumkin, doimiy qolib,
fon darajasidan oshsa, oraliqlarning davom etishi 1 s va ziyodni tashkil etadi.
Vaqt ichida tebranuvchi shovqinda – tovush darajasi vaqt ichida uzluksiz o‘zgaradi.
Impulsli – har biri 1 soniyadan kam davom etuvchi alohida shovqin signallari bo‘lib,
inson qo‘log‘i ularni alohida zarbalar sifatida qabul qiladi.
Shovqin insonning umumiy holatiga, tashvishlanishiga ta’sir ko‘rsatadi, ahvoli
yomonlashuvi yuzaga keladi, bu esa mehnat samaradorligini pasaytiradi, xatolar qilib,
shikastlanishga sababchi bo‘lishi mumkin. Tovush balandligi – eshitish sezgisi o‘lchamini
baholaydi. Tovush balandligi darajasi fonlarda o‘lchanadi.
Ta’sirni baholash uchun butun chastotalar diapazoni oktava chaziqlariga bo‘lingan,
ularda yuqori chegara chastotasi fyuqori fquyi quyi chegara chastotasidan 2 martaga ko‘p.
Oktavani xarakterlovchi chastota sifatida uning o‘rtacha geometrik kattaligi olinadi.
45 – 90 Gs > f
o‘rt
= 63 Gs
90 – 180 Gs > f
o‘rt
= 125 Gs
5000 – 11000 Gs > f
o‘rt
= 8000 Gs
Yuqori (baland) chastota tovushlari inson hissiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Bir necha shovqinli agregatlar mavjud binolarda shovqinning umumiy darajasi barcha
agregatlar shovqinlar darajasining arifmetik yig‘indisiga teng emas. Bir necha shovqin
manbalarining shovqin yig‘indi darajasi, ulardan teng yarim bo‘lingan nuqtada qo‘yidagicha
ifodalaniladi:
L = L
1
+ 10 lg n; dB
L
1
– shovqin manbai darajasi
n – shovqin manbalari soni.
Sanitariya me’yorlari jamoatchilik va turar-joy binolarining to‘siq moslamalaridan
shovqin manbaiga qadar minimal masofa o‘rnatadilar va ishlab chiqarish binolarida shovqinning
cheklovli darajalariga yo‘l qo‘yadilar. Ochiq havo va hajmi bo‘yicha katta binolarda sfera
to‘lqinining tovush bosimi darajasining kamayishi shovqin manbaidan masofa kvadratiga teng
proporsionaldir:
L
2
= L
1
-20 lg r
2
; dB
L
2
– shovqin manbaidan r
2
masofada tovush bosimi darajasi.
r
2
– shovqin manbaidan masofa.
L
1
– 1m masofada shovqin masofaning tovush bosimi darajasi.
Hajmi uncha katta bo‘lmagan binolarda tovush to‘lqinlari shift, devorlar, poldan ko‘p
bora aks-sado beradi. Aks bergan tovush to‘lqinlari shovqin manbai to‘lqinlariga qo‘shiladi,
shuning uchun binolarda tovush bosimi darajasi ochiq maydondagiga nisbatan ko‘p bo‘ladi.
Sanitariya normalari hududlar va ishlab chiqarish korxonalari binolarida shovqinni cheklash
bo‘yicha sanitariya me’yorlari 1996 yil 30 apreldan kuchga kiritilgan va loyixalashtirayotgan va
26
ishga tushirayotgan barcha ishlab chiqarish korxonalari va tashkilotlar uchun ulardagi ish
o‘rinlari, texnologik va injener uskunalar majburiy hisoblanadi.
Silkinish – mustahkam zich jismlarning mexanik tebranishlari yoki tebranma harakatlar.
5 dan 16 Gs gacha mexanik tizimlar joylashuv amplitudasi bilan xarakterlanadi.
A =
(t), tezligi V=f (t), jadalligi a=
(t).
Tebranish (silkinish) tezligining logarifmi darajasi
L = 20lg V f
5
10
–8
,
deya belgilanadi, V – silkinish tezligining m/sek o‘rtacha kvadrat ahamiyati.
Silkinishning aylanma detallar va harakatlanayotgan mexanizmlar, vallar, mashina
shkivlari, dostgohlar, pnevmatik asboblarning noto‘g‘ri balansirovkasi, truba quvurlar bo‘yicha
suyuqlik va gazlarni transportirovka qilish oqibatida yuzaga keladi.
Silkinishlar dinamik yuklar ta’sirida vujudga kelib, mashinalar, qurilmalar va ishlab
chiqarish binolari poydevoriga uzatiladi, ular orqali erga boradi.
Shuning uchun silkinishlar va chayqalishlar katta masofaga etib borib, boshqa binolar va
inshootlarda chayqalish hosil qilishi mumkin. Texnologik va boshqa uskunalarni
loyihalashtirishda ishlab chiqarish binolarida ish joylarida uskunalar silkinishi tegishli
kattalikdan oshib ketmasligi va SN–245–63 me’yorlariga javob berishini inobatga olish zarur.
Ishlab chiqarish silkinishlarini me’yorlash muammosi ikki yo‘nalishda hal qilinadi:
injener (muxandis) – texnik va sanitariya – gigienik. Kuchli va sekin silkinishlar o‘rtasidagi
chegara f chastotaga bog‘liq tarzda yo‘l qo‘yiladigan silkinish amplitudalarining me’yoriy
kattaligining qiyshiq o‘zgarishi sifatida ko‘rib chiqish mumkin.
n = 400ob/min da A = 0,2 mm
n
2400 ob/min da A = 0,05 mm
n < 300 ob/min da A
0,19 mm
Agar A
0,19 mm bo‘lsa, qoniqarli baho hisoblanadi.
A
0,15 mm – yaxshi baho;
A
0,1 mm – a’lo baho.
Past chastotali mashinalar uchun TU-60-49 me’yorlariga ko‘ra, A poydevorlar
tebranishlari amplitudasi 0,2 mm gacha yo‘l qo‘yiladi; siltov
S = 2, A = 0,4 mm – hozirgi paytda bu kattalik mashinalar poydevorlarining hisob-kitobi
to‘g‘riligi bahosining asosiy kriteriysi.
Insonga ta’siri xarakteri bo‘yicha silkinishlar umumiy, mahalliy, uyg‘unlashtirilganga
bo‘linadi. Ko‘ndalang, uzunasiga yoki aylanma tebranishlar mavjud.
Umumiy silkinishlar tananing biror bir qismiga ta’sirida qon ta’minotining
yomonlashuviga olib keladi. Bu bo‘g‘inlarning deformatsiyasiga va harakatlanishining
sustlashuviga, terining sezishini kamayishiga olib keladi.
Insonning ichki organlarini o‘z chastota tebranishlariga ega tebranuvchi tizim sifatida
qarab chiqish mumkin:
f = 6 Gs - insonning butun tanasi uchun;
f = 8 Gs – bosh va oshqozon uchun;
f = 20 –25 Gs – boshqa organlar uchun;
f > 25 Gs - noxush.
Tashqi tebranishlarning ta’siri rezonans holatni chaqirishi va insonning ichki organlari
chayqalishi va shikastlanishiga olib kelishi mumkin.
Silkinish nafas organlari, yurak-bo‘g‘in va ko‘rish-eshitish qobiliyatini sustlashtiradi.
Uzoq va tez silkinishda silkinish kasalligi vujudga kelishi mumkin. Ayniqsa inson uchun bir
vaqtning o‘zida shovqin, silkinish va past harorat zarar.
|
