Elektromagnit maydonining normalari. Muhofaza usullari
37
Respublikamizda yo'lga qo'yilagan nurlanishning ruxsat etilgan darajalari juda kam
birlikni tashkil qiladi. Shuning uchun organism uzoq vaqt nurlanish ta'sirida bo'lgan taqdirda
ham hech qanday o'zgarish bo'lmasligi mumkin.
Me'yoriy huijat bo'yidia ko'zda tutilgan «Yuqori, o'ta yuqori va haddan tashqari yuqori
chastotadagi elektromagnit maydonlari manbalarida ishlaganlar uchun sanitar norma va
qoidalar» quyidagicha ruxsat etilgan norma tva chegaralarni belgilaydi: ish joylarida
elektromagnit maydoni radiochastota kuchlanishi elektr tarkibi bo'yicha 100 kGs - 30 MGs
chastota diapazonida 20 V/m, 30-300 MGs chastota diapazonida 5 V/m dan oshmasligi kerak.
Magnit tarkibi bo'yicha esa 100 kGs - 1,5 MGs chastota diapazonida 5 V/m bo'lishi kerak.
SVCh 30-300 000 MGs diapazonida ish kuni davomida ruxsat etiladigan maksimal
nurlanish oqim kuchlanishi 10 mk Vt/sm
2
, ish kunining 2 soatidan ortiq bo'lmagan
vaqtdagpnurlanish 100 mk Vt/sm
2
, 15—20 minutdan oshmagan vaqtdagi nurlanish esa 1000 mk
Vt/sm
2
dan oshmasligi kerak. Bunda albatta muhofaza ko'zoynagi taqilishi kerak. Qolgan ish
vaqti davomida nurlanish intensivligi 10 mk Vt/ sm
2
dan oshmasligi kerak. SVCh diapazonida
kasbi nurlanish bilan bog'lanmagan kishilar va doimiy yashovchilar uchun nurlanish oqimi
zichligi 1 mkVt/sm
2
dan oshmasligi kerak.
Yuqorida keltirib o'tilgan formulalarni tahlil qilish, elektromagnit maydonidari ish
joylarini uzoqroq joylashtirish va elektromagnit maydonlari oqimlarini yo'naltiruvchi antennalar
bilan ish joylari orasidagi masofanr uzaytirish, generatorning nurlanish kuchlanishini
kamaytirish, ish joylari bilan nurlanish oqimlari uzatilayotgan antennalar orasiga yutuvchi va
qaytaruvchi ekranlar o'rnatish, shuningdek, shaxsiy muhofaza aslahalaridan foydalanish ish
joylaridagi elektromagnit maydonlaridan muhofazalanishning asosiy vositalari hisoblanadi.
Oraliqni uzaytirish yo'li bilan erishiladigan muhofaza usuli eng oddiy va eng samarali
hisoblanadi. Bu usuldan ish joylari elektromagnit, maydonlaridan tashqarida bo'lgan ishchilar va
shuningdek, nurlanuvchi ustanovkalarni uzoqdan turib (boshqarish imkoniyatini beradigan
hollarda foydalanish mumkin.
Bu usuldan foydalanish imkoniyati ish bajarilayotgan xona yetarlicha kattalikda
bo'lgandagina muvaffaqiyatli chiqadi. Nurlanishni kamaytirishning yana boshqa usuli kuchli
nurlanish generatorini, kuchsizroqi nurlanish generatori bilan almashtirishdir. Lekin bu usulda
texnologik jarayonni hisobga olish.Nurlanishi kuchini kamaytirishning boshqa usuli sifatida
antennaga ekvivalent bo'lgan nurlanishni yutuvchi yoki kamaytiruvchi qurilmalarni
attenyuatorlarni qo'llash, generatordan nurlanish tarqayotgan qurilmagacha bo'lgan oraliqdagi
nurlanish kuchini yo'qotishi yoki kamaytirishi mumkin.
Nurlanishni yutuvchi qurilmalar koaksial va to'lqin qaytaruvchi bo'lishi mumkin. Bu
qurilmalarning sxemasi 2.1-rasmda keltirilgan. Energiya yutgich sifatida grafit yoki boshqa
uglerodli qotishma ishlatiladi. Shuningdek, ba'zi bir dielektrik materiallardan foydalanish
mumkin.
Bunday materiallar qatoriga rezina, polistirol ya boshqalarni kiritish mumkin.
O'zgaruvchan so'ndirish kuchiga ega bo'lgan to'lqin o'tkazgich attenyuatorlarning pichoqli
va plastinkali turlaridan foydalalanish mumkin. Bunday energiya yutuvchi qurilmalarning
energiya ta'sirida qizishini hisobga olib, ularda sovitish yuzalari hosil qilinadi (qovurg'asimon;
yuzalar. 2.1-rasm, e), shuningdek, suv oqimlari harakatidan foydalaniladi (2.1-rasm, d, f).
38
2.1-rasm. Nurlanishni yutuvchi moslamalar.
Koaksial va to'lqin qaytaruvchi va yutuvchi qurilmalarni muvofiqlashtIrish maqsadida
ular qiyshiq yuzali (2.1-rasm, a, e), ponasimon (2.1-rasm, b, d) va pog'onali (2.1-rasm, f)
shuningdek, dielektrik shaybalar (2.1-rasm, g) sifatida bajarilishi mumkin.Nurlanish quvvatini
kamaytirish maqsadida ishlatiladigan attenyuatorlar doimiy va o'zgaruvchan bo'lishi mumkin.
Doimiy attenyuatorlar elektromagnit to'lqinlarini yutish koeffitsiyenti katta bo'lgan
materiallardan ishlanadi.Bu attenyuatorlarning pichoqlari va plastinkalari dielektrik materialdan
tayyorlanadi va ustki qavati yupqa metall plastinka bilan qoplanadi. Ular elektromagnit kuchi
chiziqli maydoniga parallel ravishda o'rnatiladi. Attenyuatorlarning so'ndirish kuchi pichoqni
to'lqin o’tkazgichga chuqurroq botirish yoki plastinkalarni bir-biriga yaqinlashtirish yo'li bilan
oshiriladi yoki kamaytiriladi.
Nurlanish yutuvchi qurilmalardan va attenyuatorlardan to'g'ri foydalanish elektromagnit
energiyasini tashqi muhitga tarqalishini 60 dB dan ko'proq miqdorda kamayishini ta'minlaydi va
nur kuchlanish oqimi 10 mk Vt/sm
2
dan bo'lmagan miqdorini ta'minlash imkoniyati mavjud
bo'ladi.
Elektromagnit nurlanishlaridan muhofazalanishning asosiy usullaridan biri-ekranlar
usulidir. Ekranni to'g'ridan-to'g'ri elektromagnit to'lqinlarini tarqatayotgan manbaga yoki ish
joylariga o'rnatish mumkin. Nur qaytarish ekranlari elektr tokini yaxshi o'tkazadigan
materiallardanalyuminiy, po'lat, mis, latun kabi materiallardan yasaladi. Ekranlarning
muhofazalash xususiyati, elektromagnit maydoni ta'sirida ekran yuzasida Fuko tokining hosil
bo'lishiga asoslangan. O'z navbatida Fuko toki elektromagnit maydoniga qarama-qarshi zaryadga
ega bo'lgan maydon hosil qiladi.
Natijada ikkala maydonning qo'shilishi kuzatiladi va ikkala maydondan uncha katta
kuchga ega bo'lmagan maydon qoladi.
Ekran yuzasida bo'lgan yo'qotilgan energiya va ma'him miqdordagi nurlanishni yo'qotish
mumkin bo'lgan ekran qalinligini hisoblash mumkin. Ekrandan o'tib kelayotgan nur oqimi
quwati va zichligini Ro va lo bilan, ekransiz nur oqimi quvvati va zichligini R va I bilan
belgilaymiz.
Bunda kuchsizlangan nurlanish quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Ekranning mustahkamligiga asoslanib, ular yaxshi elektr o'tkazuvchan, qalinligi 0,5 mm
dan kam bo'lmagan yaxlit materiallardan tayyorlanadi. Kuzatish uchun va texnologiya nuqtayi
nazaridan qoldirilgan ochiq joylar yacheykasi 4x4 mm dan kam bo'lmagan metall to'r bilan
to'silishi kerak. Ekran albatta yerga ulanishi zarur. To'r va ekran elementlari o'zaro yaxshi
payvandlangan bo'lishi kerak. Chunki elektr o'tkazuvchanlikning pasayishi ekran effektining
keskin kamayishiga olib keladi.
39
Ekran bilan elektromagnit maydonining kuchsizlanish darajasi shartli ravishda
elektromagnit to'lqinlarining ekran materialiga kirib borishi chuqurligi ekran qalinligidan kamroq
bo'lishi bilan belgilanadi.Magnit maydonining ekranga kirib borish chuqurligi bo'lganda, undagi
kuchsizlanish e=2,718 marta bo'lsa, quyidagi formula bilan aniqlanadi:
bunda,
— ekran materialining mutlaq magnit qarshiligi g/m;
- ekran materialining
solishtirma o'tkazuvchanligi, Sm/m; f —chastota, Gs.
Bunda ekranning muhofazalanish samaradorligi quyidagi tengsizlikni qanoatlantirishi
kerak:
bunda, d-ekran materialining qalinligi, mm;
,
, f - qancha katta bo’lsa, maydonning
ekran qalinligiga kirib borish chuqurligi shuncha kam bo'ladi; bu esa ekranni yupqalashtirish
imkonini beradi. Odatda yuqori va o'rta yuqori chastotadagi elektromagnit maydonlarining kirib
borish chuqurligi juda kichkina (mm dan ancha, kichkina), shuning uchun bunday ekranlarni
tacflash konstruksiya nuqtayi nazaridan qaraladi.
|
