100
Reja:
1. Masalaning iqtisodiy qo’yilishi.
2. Transport masalasining matematik ifodasi
3. Transport masalasining jadval ko’rinishidagi ifodasi
4. Transport masalasini echishda minimal
xarajatlar asosida mantiqiy
muloxazalar usuli.
5. Tanlangan echimni optimalikka tekshirish.
Asosiy ibora va atamalar: iste’molchi, ta’minotchi, transport xarajatlari,
mumkin bo’lgan echim, optimallik belgisi.
Xalq xo’jaligi, ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan masalalardashartli
ravishda ikki taraf: iste’molchi va ta’minotchi tushunchalariga murojaat qilamiz.
Masalan dehqon-ta’minotchi, xalq – iste’molchi; konchilar-ta’minotchi, zavod-
iste’molchi; beton, g’isht, tsement zavodlari-ta’minotchi, qurilish-iste’molchi kabi
misollarni keltirish mumkin. Bularning barchasida bir bosqich-ta’minotchidan
iste’molchiga maxsulot (xomashyo) etkazib berish masalasi mavjud. Tabiiy, bu
bosqich ma’lum xarajatlar bilan bog’liq bo’ladi. Agar bu jarayon yagona tashkilot
tomonidan boshqarilsa ta’minotchidan iste’molchiga
yuboriladigan maxsulotlar
miqdorini shunday rejalashtirish kerakki, transport xarajatlari minimal bo’lsin.
Masalaning iqtisodiy ifodasiga o’tamiz. Umumiyatni cheklamagan xolda,
tushunarli bo’lsin uchun, aniq bir xayotiy vaziyatga murojaat qilamiz.
Shaxarda
ta g’isht zavodi bo’lib, ularning quvvati, ishlab chiqaradigan
g’ishtlari soni
bo’lsin. Shuningdek ta qurilish ob’ektlari bo’lib ularga
mos
ravishda
tadan g’isht kerak bo’lsin. Masala shartiga ko’ra
ta’minotchilar imkoniyatlari yig’indisi
iste’molchilar extiyojlari
yig’indisiga
ga
teng
bo’lishi kerak. Ta’minotchilar
orasidagimasofa hamda transport imkoniyatlariga ko’ra
ta’minotchidan
iste’molchiga 1 dona g’isht etkazib berish transport xarajati ekanligi ma’lum
bo’lsin.
101
Ta’minotchilardan iste’molchilarga maxsulot etkazibberishning shunday
rejasi topilsinki, bunda barcha iste’molchilar o’ziga
kerak miqdorda maxsulot
olsin, ta’minotchilar esa o’zida bor maxsulotning barchasini jo’natsin. Shuning
bilan birga bunda transport xarajatlari eng kam bo’ladigan variant tanlansin.
Keltirilgan iqtisodiy masala shartlarini matematik ifodalarini yozish
mumkin.
zavoddan
qurilishga yuboriladigan noma’lum g’isht miqdorini
deb belgilaymiz. U xolda xar bir iste’molchi o’ziga kerak miqdorda g’isht
olishi
kerak degani
(18.1)
xar bir zavod ishlab chiqarilgan g’ishtlarini jo’natishi (sotishi) kerak degani
(18.2)
ko’rinishda ifodalanadi. Bu xolda jami transport xarajatlari, xarajat normativlarga
ko’ra
(18.3)
ko’rinishda ifodalanadi. Natijada transport masalasining umumiy matematik
modelini (18.1)-(18.3) masalani hosil qildik. (18.1)-(18.2) cheklashlarga mos
lar orasidan shundayini topish kerakki,
maqsad
funktsiyasining minimal
qiymatini bersin. Transport masalalari ham matematikaning murakkab
masalalaridan bo’lib, uni echishda turli iteratsion ketma-ket yaqinlashish usullari
tadbiq qilinib, aniq echim emas, nisbatan yaxshiroq
echimlar bilan cheklanishga
to’g’ri keladi. Transport masalasini barcha shartlarni o’z ichiga olgan jadval
ko’rinishda ifodalash usulidan foydalaniladi. U quyidagi ko’rinishga ega.
iste’
molchi
ta’
minot
1
2
3
...
...
n
∑
102
1
2
3
…
…
m
∑
Odatda jadvaldagi
lar o’rni bo’sh xolda bo’ladi. Chunki ular noma’lum. Qolgan
qiymatlar esa barchasi jadvalga ko’chirilgan.
qiymatlarini tanlashda esa (18.1)
va 918.2) shartlar bajarilishini nazorat qilishimiz kerak. Jadvalda bular oddiy
ustun va qator bo’yicha
lar yig’indisi sifatida tekshiriladi. Bu erda noma’lumlar
soni
ta bo’lib
bo’lgan oddiy xolda xam 50ta noma’lumli
masala xosil bo’ladi.
(18.1)-(18.3) masalani xam ChPM sifatida qaralishi mumktin. Chunki
barcha shartlar noma’lum
larga nisbatan chiziqli xolda.Lekin bu yo’nalish bu
erda effektiv bo’lmas ekan. Chunki noma’lumlar soni juda ko’p. Tayanch echimlar
o’zi soni
soni bilan baxolanadi. Aytganimiz
bo’lgan
xolda
xaddan tashqari katta son ekanligini ko’ramiz.
Biz bu erda mantiqiy muloxazalar asosida optimal echimni topish
namunasini keltiramiz.Ortiqcha izohsiz,masala qo’yilishini jadval ko’rinishda
beramiz.
