221
detal diametral oʻlchamining shakllanishi stoxastik (tasodifiy) xarakterga ega boʻlib,
uning xatoliklarini oʻrganishda ham yuqorida keltirilgan
qoidadan foydalanish
mumkin boʻladi.
Detallarning oʻrganilayotgan parametri boʻyicha aniqligini baholash uchun, 60
dona detallarning diametrlari oʻlchanadi. Oʻlchash ishlari, aniqligi 0,01 mm boʻlgan
mikrometr yordamida keltirilgan sxemaga mos ravishda (1.1-rasm) amalga
oshiriladi. Sxemaga muvofiq oʻlchashlar uch kesimda va ikki yoʻnalishda (1-1;2-2)
bajariladi. Detal aniqligini baholashda yuza shakl ogʻishlariga boʻladigan talablarni
hisobga olgan holda, haqiqiy oʻlchamlarning eng kattasi baholash parametri qilib
qabul qilinadi.
Oʻlchash ishlari hajmini kamaytirish maqsadida, detalning diametrini oʻlchash
faqat ikkita nusxada amalga oshiriladi. Qolgan 58 detal oʻlchamlari toʻgʻrisidagi
maʼlumot, oldindan shu singari detallarni oʻlchash natijasida tuzilgan 5-ilovadan
olinadi.
6.Oʻlchash natijalarini oʻrganish.
Oʻlchamlarning empirik tarqalish parametrlarini 60 detal oʻlchamlarini
umumlashtirish natijasida aniqlanadi. Oʻlchash natijasida aniqlangan eng katta
d
max
a
va eng kichik
d
min a
diametr qiymatlari oʻrtasidagi farq oʻlchamning tarqalish
kengligi (razmax) boʻladi:
R= d
max a
+ d
min a
(1)
Hisoblarni soddalashtirish maqasadida
d
max a
va
d
min a
oraligʻi (N
50) m intervalga
boʻlinadi. Intervallar soni Nga bogʻliq holda 8-15 oraligʻida boʻlishi taklif qilinadi.
Har bir intervalga
kiruvchi detallar soni n
1
,n
2
,n
3
…n
m
aniqlab, quyidagi formula
yordamida
N
n
x
W
i
i
ф
)
(
(1.2)
mos keluvchi interval zichliklari
W
f
(
х
i
),
W
f
(
х
2
) …
W
f
(
х
im
) hisoblanadi.
Olingan natijalar 1.1-jadvalga kiritiladi. Tasodifiy oʻlchamlarning umumiy
oʻrtacha qiymatini (
х
) aniqlashda, hisob – kitobni
soddalashtirish maqsadida ,
tasodifiy sonlar sifatida har interval uchun, uning oʻrtacha
х
i
qiymati qabul qilinadi.
Tasodifiy sonlarning umumiy oʻrtacha qiymati
х
,
intervallar xususiy oʻrta
qiymatlarining
х
i
interval zichliklariga
W
f
(
х
i
) koʻpaytmalari yigʻindisiga teng
boʻladi, yaʼni
m
i
i
ф
i
x
W
x
х
1
(1.3)
Tasodifiy sonlarning tarqalish markaziga nisbatan taqsimlanishi oʻlchamning
oʻrtacha kvadratik ogʻishi bilan baholanadi:
m
i
i
ф
i
x
W
x
x
S
1
2
)
(
(1.4)
Oʻrtacha kvadratik ogʻishning oʻlcham birligi, tahlil qilinayotgan tasodifiy
oʻlcham birligi bilan mos keladi.
7.Oʻlchash natijalaridan qoʻpol xatoliklarini ajratish.
222
Turli sabablarga koʻra, oʻlchash natijalarida odatdagilaridan juda ajralib turuvchi
kattaliklar ham uchrab qoladi. Ular tasodifiy sonlar boʻlib, oʻrtacha
qiymatdan
keskin farqlanib turadi. Bu turdagi tasodifiy xatoliklarning kelib chiqish sabablari
aniqlanishi va oʻz vaqtida bartaraf qilinishi lozim.
Qoʻpol xatolik natijasida kelib chiqqan oʻlchamlar umumiy natijadan olib
tashlanishi va oʻlchamlar tasodifiy qiymatlarining asosiy koʻrsatkichlari
х
va S
lar
qayta hisoblab chiqilishi kerak.
Qoʻpol xatoliklarni aniqlashning bir nechta mezonlari mavjud. Koʻrilayotgan
oʻlcham uchun qoʻpol xatolik deb, absolyut qiymati boʻyicha 4S miqdordan katta
boʻlgan (
х
ga nisbatan) ogʻishlar qabul qilinadi, yaʼni
S
x
x
i
4
8.Tasodifiy oʻlchamlarning taqsimlanish gistogrammasi.
Koʻrib chiqilayotgan misolda detallar haqiqiy oʻlchamlari tarqalish
taqsimlanishini toʻgʻri toʻrt burchaklaridan tashkil topgan gistogramma bilan juda
yaqqol tasvirlash mumkin.
Gistogrammani qurish uchun abssissa oʻqi boʻyicha detal haqiqiy oʻlchamlari
taqsimlanish intervallari millimetrlarda qabul qilingan koʻlamda (masshtabda),
ordinata oʻqi boʻyicha esa shu intervallarga mos keluvchi tarqalish takroriyligi
W
f
(
х
i
)ni qoʻyib chiqish kerak. (1.2-rasm)
9.Taqsimlanish qonuni toʻgʻrisidagi gipotezani tekshirish.
Oʻlchash natijalarini toʻliq tahlil qilish va umumlashtirish uchun empirik natijalar
tasodifiy kattaliklarining uchrash ehtimollari qaysi nazariy
tarqalish qonuniyatiga
mos kelishini aniqlash zarur. Bu masalani yechish uchun empirik gistogramma
shaklidan va unga taʼsir etuvchi parametrlar qiymatlaridan kelib chiqib,
gistogrammaning mavjud boʻlgan u yoki bu nazariy taqsimlanish qonuniga mosligi
toʻgʻrisidagi gipoteza oldinga suriladi.
1.1- jadval
