228
asoslangan. Olmosli igna yuza boʻylab harakat qilganda,
yuzaning relyefiga mos
ravishda oʻz oʻqiga nisbatan tebranadi. Bu tebranishning chastotasi va amplitudasi
yuza notekisligiga mos keladi. Asbobning elektr qurilmasi ogʻishning oʻrtacha
kvadratik qiymatini koʻrsatadi. Bu profilni oʻrta chizigʻiga nisbatan olinadi.
Profilograf xam yuzani silab oʻtishga asoslangan, bu holda ham olmos ignadan
foydalaniladi. Bu asbob optik-mexanik asbobdir. Optik
qurilma yordamida yuza
profili fotolentaga yoziladi. Bu yozish jarayoni kattalashtirilgan holda bajarilib,
gorizontal yoʻnalishdagi kattalashtirilgan tasvirga nisbatan vertikal yoʻnalishdagisi
yuqori boʻladi.
Xuddi shular kabi ikki okulyarli mikroskoplardan ham foydalaniladi. Profilometr
0,03 mkm dan 12 mkm gacha gʻadir-budirlikni baholay oladi.
Ishlab chiqarish sharoitida gʻadir-budirliklar namunasidan keng foydalaniladi.
Buning uchun ishlov berilgan yuza namuna bilan taqqoslab koʻrilib, uning tozalik
sinfi aniqlanadi. Namunalar toʻplami, etalonlar mexanik ishlov berishning turli xil
usullari uchun tayyorlanadi (yoʻnish, frezerlash, jilvirlash va h.k.). Bu usulda aniq
baholash uchun mikroskoplardan foydalanib, etalon va tekshirilayotgan
yuza ustiga
oʻrnatiladi.
Detal yuzasining sifati uning geometrik va fizik-mexanik xususiyatlariga
bogʻliq boʻladi.
Ishlov berilgan yuzaning geometrik xarakteristikalariga yuza shakl chetga
chiqishi, toʻlqinsimonlik, gʻadir-budirlik va uning yoʻnalishlari kiradi. Yuzani uning
uzun va koʻndalang profillari xarakterlaydi.
Yuza gʻadir-budirliklari qirqishning bosh yoʻnalishi
va harakat uzatish
yoʻnalishlarida hosil boʻladi. Notekisliklarning shakli, oʻlcham va joylashishi ishlov
berish turiga bogʻliq boʻladi. U yoki bu ishlov berish usulidan foydalanib
notekisliklar yoʻnalishini oʻzgartirish mumkin boʻladi.
Yuza notekisligi uning
qiymati katta boʻlgan yoʻnalishda aniqlanadi. Odatda koʻndalang yoʻnalishidagi
gʻadir-budirlik uzunlik notekisliklaridan 2-3 baravar yuqori boʻladi.
Yuza gʻadir-budirligiga yuza materialining elastik deformatsiyasi, qirqish
tartibi, “Dastgoh-Moslama-Asbob-Detal”
- DMAD tizimi bikrligi, qirqish asbobi
joylashishi, shakli, asbobning yuzaga ishqalanishi va ishlov berilayotgan material
turi taʼsir qiladi.
Yuza gʻadir-budirligini oʻrganishga koʻplab tadqiqotlar bagʻishlangan. Bu
tadqiqotlarda turli faktorning gʻadir-budirligi taʼsir qilish mexanizmlari oʻrganilgan.
Yuza gʻadir-budirligining shakllanishiga qirqish tezligi
va uzatish kattaligi juda
kuchli taʼsir qiladi. Bu jarayonda qirqish tezligining gʻadir-budirlikka taʼsiri
murakkabligi bilan ajralib turadi.
Quyida keltirilgan diagrammada (rasm 9.1) Rz=f(b) bogʻlanish tasvirlangan.
Ular har xil turdagi konstruksion poʻlatlarni yoʻnib ishlov berishda (tocheniye)
olingan. 1-egri chizish perlit-ferrit sinfidagi poʻlatlar uchun, 3-yengil eruvchi metal
va qotishmalar uchun xarakterlidir. 3-egri chizoh shunisi bilan xarakterlanadiki,
qirqish tezligi oshishi bilan yuza harorati ham qizib boradi va maʼlum bir soniyada
ularning harorati metall erish haroratiga yetib boradi. Natijada yuza gʻadir-budirligi
keskin oshishiga olib keladi.
229
4-egri chiziq shuni bilan harakterlanadiki, bu turdagi metallarning qirqilishida
asbobning old qismida materialning yigʻishi (toʻplanish) sodir boʻlmaydi. Uglerodli
konstrukgʻion poʻlat (stol 30, 40) qirqilganda turgʻun metal toʻplanish V=20-40
m/min boʻlganida shakllanadi. Tezlikning yana-da oshishi metall toʻplanishining
kamayishiga va yuza gʻadir-budirligining kamayishiga olib keladi. Gʻadir-
budirligining minimal qiymati 70 m/min boʻlganida erishiladi.
Moʻrt materiallarga (choʻyan) yuqori tezlikda ishlov berilganda, qirqish tezligi
oshishi bilan gʻadir-budirliklarining kamayishni, metall qirqilishida sinib (uchib)
tushuvchi zarrachalarining kichiklanishidan deb tushunish mumkin.
