223
Detallar oʻlchamlarining taqsimlanishi nazariy egri chizigʻini tuzish uchun
nazariy taqsimot funksiyasiga f(t
i
), amaliy takroriylikning
W
f
(t
i
) nisbati birligini
aniqlash kerak. Bu maqsadda quyidagi bogʻlanishdan foydalaniladi
m
i
i
m
i
i
m
i
i
ф
t
f
t
f
t
W
K
1
1
1
)
(
1
)
(
)
(
,
(1.5)
bu yerda
W
f
(t
i
)- tasodifiy kattalik
t-ning
i-chi intervalda paydo boʻlish
takroriyligi;
f (t
i
) – tasodifiy kattalikning
i-chi intervalda paydo boʻlishi nazariy taqsimoti
funksiyasi qiymati (6-ilova)
Koeffitsiyent
k qiymati maʼlum boʻlganida,
i- interval uchun nazariy
takroriylik
W(t
i
) quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
)
(
)
(
i
i
t
f
k
t
W
(1.6)
Olingan natijalarni
W(t
i
) ordinata oʻqi
W boʻyicha
W
f
(t
i
) uchun tanlangan
masshtabda joylashtirib, oldin olingan gistorogrammaga
ehtimoli
bilan zid
boʻlmagan nazariy egri chiziq olinadi.
1.1-rasm. Detalning diametral oʻlchamini aniqlash sxemasi
1.2-rasm. Detal oʻlchamining taqsimlanish gistrogrammasi va egri chizigʻi.
Empirik taqsimlanishning taxmin qilinayotgan nazariy qonunga moslik
darajasi A. N. Kolmogorov,
2
va boshqa shu singari bir qator mezonlar yordamida
aniqlanadi.
224
Koʻrilayotgan hol uchun empirik taqsimotning taxmin qilingan nazariy
taqsimlanish qonuniga mosligi,
2
kriteriyasi yordamida aniqlanadi (7-ilova).
2
-
ning amaldagi qiymati quyidagi bogʻlanish yordamida hisoblanadi:
m
i
i
i
ф
n
n
n
1
2
`
2
, (1.7)
bu yerda
n
i
, nʻ
i
– tegishli ravishda diametral oʻlchamlarning
i- intervalda amaldagi va nazariy takrorlanish miqdori:
i
i
i
N
t
W
n
)
(
,
m- intervallar soni;
k- qabul qilingan nazariy taqsimlanish qonuni (normal qonun uchun
k=m-2).
Agar
2
-ning yuqorida keltirilgan (1.7) formula yordamida hisoblangan
amaldagi qiymati, uning kritik qiymati
2
(
, k) dan
(7-ilova) kichik boʻlsa,
u holda empirik taqsimlanish, taxmin qilingan nazariy
qonunga
-ga teng ehtimollik bilan zid emasligi toʻgʻrisidagi nolli gipoteza inkor
qilinmaydi.
10.Yaroqlilik koeffitsiyentlarini aniqlash. Standart boʻyicha
detalning diametral oʻlchamiga berilgan qoʻyim
Td asosida, hisoblab chiqilgan
chegaraviy ruxsat qilingan d
max
, d
min
qiymatlariga
tayangan holda, detallar
diametrining amalda oʻlchangan maksimal d
max a
va minimal d
min a
qiymatlari bilan
solishtirilib, quyidagi bogʻlanishlar va 8-ilova yordamida koeffitsiyentlarning
amaldagi va nazariy qiymatlari hisoblab aniqlanadi:
a) ishga yaroqlilik koeffitsiyenti:
N
n
К
я
яа
;
s
x
d
t
s
x
d
t
ян
dt
t
f
K
max
2
min
1
)
(
(1.8)
b) tuzaluvchi yaroqsizlik koeffitsiyenti
N
n
К
T
Та
;
s
x
d
t
s
x
d
t
TН
a
dt
t
f
K
max
max
max
2
)
(
(1.9)
v) tuzalmaydigan yaroqsizlik koeffitsiyenti
N
n
К
TМ
ТМа
;
s
x
d
t
s
x
d
t
ТМН
a
dt
t
f
K
min
1
min
min
)
(
, (1.10)
bu yerda n
ya
, n
t
, n
tm
– tegishli ravishda ishga yaroqli,
tuzaluvchi yaroqsiz,
tuzalmaydigan yaroqsiz detallar soni;
N - tanlovdagi detallar soni (N=60);
f(t) – tayyorlangan detalning oʻlchamlarining nazariy tarqalish
zichligi qonuni;
d
max
, d
min
- tegishli ravishda oʻlchamning maksimal va minimal ruxsat qilingan
qiymati;
225
d
max a
, d
min a
- detalga ishlov berishda olingan amaldagi diametral ulchamning
maksimal va minimal qiymatlari.
16- mavzu. Mashina detallarining yuzalariga ishlov berish sifati.
Yuza sifati haqida tushuncha, ishlov berish sifatining asosiy belgilari; mashina
detallari yuzasi sifatining ahamiyati, yedirilishga bardoshlilik.
Tayanch soʻzlar va iboralar:
Yuza sifati; gʻadir – budirlik; toʻlqinsimonlik; shakl chetga chiqishi;
elastik va moʻrt materiallar ishlovi; yuza qoplamasi; yasalish; yasalish chuqurligi;
qoldiq kuchlanish.
Detal yuzasining sifati toʻgʻrisida tushuncha.
Mexanik ishlov berilgan detalning yuzasining
sifati quyidagi asosiy ikki
xususiyat bilan xarakterlanadi:
a) mexanik ishlov berilgan metall sirtining fizik-mexanik xususiyatlari;
b) yuzaning gʻadir-budirlik darajasi (boshqacha qilib aytganda yuzaning tozaligi
yoki tekisligi).
Detalning tashqi sirti qatlamini fizik-mexanik xususiyatlari mexanik ishlov
berish usullari va metallning xususiyatlariga bogʻliq boʻladi. Mexanik ishlov berish
jarayonida xosil boʻlgan issiqlik va kuchlar taʼsirida metall sirt yuzasining
xususiyatlari oʻzgaradi, yaʼni uning qattiqligi ortadi,
qoldiq kuchlanishlar paydo
boʻladi, qadoqlanish (naklyop) sodir boʻladi, bularning barchasi plastik
deformatsiya natijasida vujudga keladi. Qadoqlanish darajasi va qoldiq
kuchlanishlar kattaligi plastik deformatsiyani qanchalik chuqurlikda taʼsir etishiga
bogʻliq. Bu holat oʻz navbatida kesish rejimlariga bogʻliq boʻladi. Geometrik
nuqtayi nazaridan ishlov berilgan yuza quyidagi koʻrsatkichlari bilan xarakterlanadi:
a) yuzaning makrogeometriyasi boʻlib, u toʻgʻri geometrik shakldan ogʻish bilan
ifodalanadi (ovallilik, konussimonlik, bochkasimonlik va shu kabilar);
b) yuzaning toʻlqinsimonligi bu davriy ravishda takrorlanuvchi
taxminan bir xil
toʻlqinsimon ogʻishlar;
v)
yuzaning
mikrogeometriyasi
yoki yuzaning gʻadir-budirligi. Yuza
mikrogeometriyasi uni tozaligini ifodalaydi. Yuza toʻlqinsimon va bir vaqtda gʻadir-
budir boʻlishi mumkin. 4.1-rasmda turli xil yuzalar keltirilgan. Yuza sifati quyidagi
asosiy omillarga bogʻliq boʻladi:
a) ishlov berilayotgan materialning turi va xususiyati;
b) ishlov berish usuli (yoʻnish, randalash, jilvirlash);
v) materialni kesib ishlash rejimlari (kesish tezligi, kesish chuqurligi, uzatishlar
miqdori);
g) texnologik ishlov berish tizimining bikrligi;
226
d) kesuvchi asbobning geometrik parametrlari;
ye) kesuvchi asbob materiali;
j) kesish jarayonida sovutish-moylash suyuqliklarini qoʻllash;
4.1-rasm. Yuzalarning turlari: 1- toʻlqinsimon va gʻadir-budir; 2- toʻlqinsimon va
toza; 3 – tekis va gʻadir-budir; 4 - tekis va toza.
