O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi buxoro davlat pedagogika instituti

21 
ko‘rinishlarini tanlab oladilar, e’tiborimizdagidek tuyulgan narsalarni 
ikkinchi darajada, asosiylarini esa bo‘rttirib tasvirlab, badiiylik hosil 
qiladilar. Rassom borliqni shunchaki biladigan va aks ettiradigan emas, 
balki unga asoslanib, nimalarnidir o‘zi o‘ylab ham topadi, tasavvur etadi, 
to‘qiydi. Demak, manzara asarlari o‘z mazmunida borliqni aks ettiribgina 
qolmay, ayni paytda ular rassomning g‘oyalarini ifodalaydi, tomoshabin 
ongini boyitadi. 
O‘zi yaratgan kartinalarida ranglar jilosi orqali tabiatning go‘zalligini 
namoyish qilib badiiylik hosil qila olgan iste’dodli rassomlardan biri bu 
Nikolay Georgiyevich Karaxandir.
 
Karaxan 1900 yil 30 mayda tog‘li Karabaxda tug‘ildi. Rassom 1907 
yilda oilasi bilan Toshkentga ko‘chib kelib, gimnaziyani tugatgan. 
G.Karaxan o‘z ota-onasi bilan ko‘chib kelgan bu ikkinchi vatanini qattiq 
sevadi va bu bejiz emas. O‘z tuyg‘ularini badiiy obrazlarda to‘la aks ettirish 
yo‘lini qidiruvchi yetuk jivopischining intilishi va tajribasi bolalik
chog‘idagi yangi va bevosita taassurotlar bilan chanbarchas qo‘shilib 
ketgan. 
Qaraxan ijodi san’atda turli-tuman oqimlar o‘rtasida qattiq kurash 
borayotgan davrda shakllandi. 1918-1921 yillari u Turkiston o‘lka 
rassomlar maktabida o‘qidi va A. Volkov, O‘.Tansiqboyev, A.Podkovirov 
kabi rassomlar bilan tanishdi. San’atda milliy xususiyatni aks ettirish 
masalasini bu rassomlarning har biri o‘zicha tushunar edi. Shu davrda 
Karaxan freska xarakteridagi kartinalar ustida ishladi. Bu kartinalar 
bo‘yog‘ining yorqinligi va kompozitsion ritmining aniqligi bilan ajralib 
turadi. 
1921-1924 yillarda Karaxan Qizil Armiya qo‘shinlarining Farg‘ona 
gruppasi siyosiy boshqarmasidagi tasviriy san’at bo‘limida ishladi. U 
yerda tez tez o‘tkazib turilgan poeziya kechalari, ijodiy muzokaralar 
rassomning o‘sishiga, uning ijodiga ta’sir etmay qolmasdi. Karaxan 
Toshkentda 
o‘tkazilgan 
badiiy 
ko‘rgazmalarda muntazam qatnashib 
keldi.
1934 yilda Moskvada tashkil 
etilgan 
O‘zbekiston 
rassomlari 
asarlarining 
ko‘rgazmasida 
Karaxan 
yaratgan 
asarlar 
poytaxt 
jamoatchiligining e’tiborini o‘ziga jalb 
etdi. Rassom respublikadagi yangi 
hayotni tasvirlashga harakat qildi. 
“Xotin qizlar brigadasi paxtada” (1933 
yil) 
o‘sha 
davrdagi 
eng 
yaxshi 
asarlardan biridir.

22 
Qaraxanning onasi gilam to‘qirdi, shuning uchun ham xalq san’ati 
ananasi Karaxanning ijodida o‘ziga xos o‘rin olgan. Ammo shunga 
qaramay, bu davrda yaratilgan asarlar ritmiga katta e’tibor berilganligidan 
ba’zan sxematizmga yo‘l qo‘yilgan, rasmlar esa ko‘pincha shartli bo‘lib 
qolgan. 
O‘rta Osiyo bo‘ylab ko‘p sayohat qilgandan so‘ng Karaxan yangi 
hayotdan olgan taassurotlarini yuksak badiiy mahorat bilan tasvirlay 
olmasligiga amin bo‘ldi. Chunki buning uchun badiiy uslubi hali 
kambag‘al edi: doim bir xil usullardan foydalanar edi. 
Karaxan juda ko‘p etyudlar ishlab, tabiatni qunt bilan o‘rgandi: u 
borgan sayin peyzajga ko‘proq qiziqa boshladi. 
Karaxanning eng yaxshi asarlari hamisha yuksak insoniy tuyg‘ular 
bilan sug‘orilgandir. Zamonaviylik Karaxan peyzajlarining ajralmas 
qismidir. Rassom tog‘li Bo‘stonliq, Farg‘ona vodiysi, Mirzacho‘l 
kolxozlarining hayotida yuz berayotgan o‘zgarishlarni doim kuzatib 
rasimlarida aks ettirardi. 
Rassom o‘zini ilhomlantirgan joylarni nihoyat zo‘r mahorat bilan 
tasvirlaydi. Tog‘ qiyamaligi bo‘ylab cho‘zilib ketgan yong‘oqlar 
Karaxanning “Tog‘larda kuz” degan asarlaridan birini eslatadi. Shunda 
peyzajning boshqa detallarini ham qidirib topmoqchi bo‘lasan, ammo bir 
narsa ayon bo‘ladi: Qaraxan ishlagan rasm “elementlari” shu 
manzaralarning o‘zginasida uchraydi, polotnoda esa ular bir obraz bo‘lib 
gavdalanadilar; tashqi ko‘rinishdan ular aniq bir joyga o‘xshamasalar ham 
lekin manzaraning umumiy xarakterini aynan aks ettiradilar va tabiat 
portretlariga aylanadilar. Shundan so‘ng kartinada tasvirlangan bu 
peyzajning barcha detallari tabiatda borligiga ishonasan kishi. 
Agar Karaxanning rangtasvini diqqat bilan ko‘zdan kechirib borsak, 
uning asarlari yil sayin takomillashib borganligini 
ko‘ramiz. Undagi rang-barang bo‘yoqlar turli his-
tuyg‘ularni uyg‘otadi.
Karaxan o‘zining so‘ngi asarlarida ilk 
asarlariga xos bo‘lgan tashqi go‘zallikni keyingi 
ishlaridagi teranlik va nafislikka uyg‘unlashtirdi, 
ranglarning joylashishiga hamda koloritning 
ixchamligiga katta e’tibor beradi. U har bir asar 
uchun o‘ziga xos shakl va kompozitsiya topadi. 
Rassom badiiy uslub va shaklsiz kartinaning ruhi 
ham, mazmuni ham bo‘lmasligini juda yaxshi 
tushunadi. 
Karaxanning 
so‘nggi 
yillarda 
yaratgan 
peyzajlari ijodiy yetukligi bilan ajralib turadi. 
Rassomlar bu yetuklikka odatda yillar o‘tishi bilan 

23 
erishadilar, lekin hamma ham unga erishavermaydi.
Karaxan ijodiga mansub asarlar orasida “Buloq boshida” degan 
kartinasi bor. Qizlar suv olish va o‘zaro bir-ikki og‘iz gaplashish uchun 
so‘qmoqdan buloq tomon tushib kelmoqdalar. Lekin hozir hayolga 
cho‘mib ketgan bo‘lsalar kerak, qaytish uchun uncha oshiqmayaptilar. Bu 
yerda gap, albatta, oddiy syujetda emas, balki hayotning go‘zalligini 
tarannum etuvchi kartinaning butun poetik holatidadir. Rassom hayot 
bulog‘idan ilhom oladi, bu buloq esa hech qachon qurimaydi!
N.Karaxan ijodida obraz yaratish, hikoyanavislik kuchli edi. “Jonajon 
o‘lka” (1948 yil) “Qadrdon dalalar” asarlarida primitiv san’at ta’sirini 
uchratamiz. 50-yillardan boshlab Karaxan asarlarida tog‘ manzarasi 
yetakchi o‘rinda turadi. Bularga “Tog‘da oqshom”, “Gullayotgan vodiy”, 
“Bahor” (1947 yil), “Oltin kuz” (1961 yil), “Tog‘da kuz”, “Oltin simfoniya” 
(1962 yil) kabi suratlarni keltirish mumkin.

Download 5,14 Mb.