Foydalanilgan adabiyotlar
1. Soipova D. Musiqa o‘qitish nazariyasi va metodikasi.- Toshkent.;
2009 y.
2.Yusupova N. Musiqa savodi metodikasi va ritmika.- Toshkent.;
2010y.“Musiqa” nashriyoti.
3.Абдуллин Э.Б. Методологическая культура педагога –
музыканта: учеб. пособие для студ. высш. учеб. пед. заведений. М. :
Академия, 2002.
4. Omonullayev D. “Maktabda musiqa tarbiyasi metodikasidan
leksiyalar kursi”. T.I990y.
5. «O‘zbekiston Respublikasi umumta’lim maktablarida musiqa
ta’lim- tarbiya kontseptsiyasi»T. (Musiqa 1995 yil 24 may)
UMUMIY O‘RTA TA'LIM MAKTABLARDA
O‘QUVCHILARGA HAYKALTAROSHLIK ELEMENTLARINI
O‘RGATISHNING SAMARALI USULLARI
M.M. Badiyev
Buxoro davlat pedagogika instituti dosenti
S.Q. Ostonova
Buxoro davlat pedagogika instituti
magistranti
Annotatsiya:
Maqolada haykaltaroshlik, haykaltaroshlik turlari, umumta’lim
maktablarida haykaltaroshlik elementlarini o‘rgatish usullari haqida so‘z yuritiladi.
Kalit s
o‘
zlar:
Hakaltaroshlik, relief, barelyef, gorelyef, dizayn, byust.
Ma’lumki mamalakatimizda san’atga bo‘gan qiziqish, mehr-
muhabbat azal-azaldan rivojlanib kelgan. Hozirgi kunda yurtboshimiz
tomonlaridan ham bir nechta qarorlar chiqarilayotgani buning yaqqol
misolidir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-4688-son 21. 04.
2020 “ tasviriy va amaliy san’at sohasi samaradorligini oshirishga doir
chora tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori shular jumlasidandir. O‘sib kelayotgan
155
yosh avlodni barkamol etib tarbiyalashda tasviriy san’atning o‘rni
beqiyosdir.
Haykaltaroshlik - tasviriy san’atning turi bo‘lib, tasvirlanadigan
narsani hajmli, uch o‘lchovli uzunlik, kenglik, balandlikka ega qilib aks
ettirish tamoyiliga asoslangan san’at turi. Asosan, inson, qisman hayvon va
qushlar,
tabiat
(manzara),
narsalar
(natyurmort)
ifodalanadi.
Haykaltaroshlik asarlari, asosan ikki turga: hamma tomonidan ko‘rish
imkoni bo‘lgani, mukammal shaklli haykalga va bir tomondangina
ko‘riladigan relefga bo‘linadi. Haykalda kishining boshi, beligacha (byust),
tizzasigacha, butun gavdasi (bularda muayyan shaxs aks ettirilgan bo‘lsa -
portret), ikki yoki bir necha kishi (muayyan shaxslar aks ettirilgan bo‘lsa -
guruh portret) ishlanishi mumkin. Relefning hajmi va shakli uning
o‘rnatiladigan joyiga, qanday maqsadda xizmat qilishiga qarab tanlanadi,
undan ko‘pincha me’morchilik (friz, fronton, plafon va boshqalar)da
foydalaniladi. Relefning pas (barelef), baland tasvir (gorelef)," fonda o‘yib
ishlanadigan xillari bor.Mazmuni va vazifasiga ko‘ra haykaltaroshlik
monumental haykaltaroshlik (yirik haykal, yodgorlik, memorial inshootlar
- jamoat joylariga o‘rnatiladi, yirik hajmda ishlanadi, muhim g‘oyalar
targ‘ibotiga xizmat qiladi) va monumental bezak haykaltaroshlikka
(binolar, turli inshootlarga, bog‘, maydon, yo‘l va boshqa joylarda muhitga
moslab, bezak tarzida o‘rnatiladi, hajmi har xil badiiy favvoralar ham unga
kiradi) bo‘linadi.Datsgohli haykaltaroshlik (muzey, ko‘rgazma zallariga,
binolarning intererlariga qo‘yiladi, hajmi asliga yaqin yoki sal yirik;
yaqindan ko‘rinadi) va juda kichik haykaltaroshlik asarlari (sopol va chinni
haykalchalar, shuningdek, plaketka (relef, tasvirli platsinka) o‘yib
ishlangan shakllar, (uy-ro‘zg‘or buyumlari, jihozlar, qurol va idishlardagi
shakl-tasvirlar, zargarlikda relef hosil qilib tayyorlangan bezaklar va shu
kabilar) ga bo‘linadi.Monumental, monumental bezak, qisman datsgohli
haykaltaroshlik asarlari aralash san’at turiga kiradi. Kichik haykaltaroshlik
asarlari ko‘pincha uy ichini bezaydi, jihoz, qurol, idish va boshqa
buyumlarni badiiy buyumga aylantiradi. Haykaltaroshlikning bu turi juda
qadim zamonlardan rivoj topgan. Metall (bronza, mis, qalay, cho‘yan,
po‘lat, alumin), gips, beton, shisha, platsmassa kabi materiallardan asar
quyib, qotiriladi (boshqa materialdan tayyorlangan modeldan shakl-qolip
tayyorlab quyiladi). Tayyor metallgazarb berib, ishlov berib, bog‘lab ham
haykaltaroshlik asari ishlanadi.Tosh (marmar, granit, ohaktosh, qumtosh,
bazalt, diorit va boshqalar), suyak, yog‘ochni kesib, yo‘nib, o‘yib tasvir
ishlanadi. Tosh shakl tayyor bo‘lganda sayqal beriladi. Yog‘och, odatda,
nim rangga bo‘yaladi.Haykaltaroshlik tarixi qadimiy paleolit va neolit
davrlardayoq sopol, suyak, shox, toshning yumshoq xillaridan hayvon,
qush, kishilarning tasvirlari tayyorlangani ma’lum. Qadimgi Misrda
toshdan ulkan sfinkslar ishlandi, fir’avnlarning katta haykal va releflari
156
yaratildi. Ularda fir’avnning qudrati ifodalandi, ko‘pincha ilohiylashtirib
aks ettirildi. O‘tmishda ham, bugungi kunda ham haykaltaroshlik
insonparvarlik g‘oyalariga xizmat qilmoqda.Mazkur risolada islom dini
nima sababdan soyasi bor narsalarni tasvirlashni taqiq-lagani, bu taqiqning
nisbiy darajalari ham ko‘rsatib o‘til-gan. Demak, islomda tasviriy san’at
turlari va ko‘rinishlariga ko‘proq soyasiz narsalarni chizishga, ayrim
hollardagina jonzotlarni, jumladan, odam siymosini tasvirlashga e’tibor
berilgan. Alisher Navoiy siymosini kichik zamondoshi -buyuk musavvir
Kamoliddin Behzod chizib qoldirgani hozir ko‘pchilikka ma’lum.Mashhur
haykaltarosh va rassom A. Verrokodan ta’lim olgan, matematika,
anatomiya va boshqa fanlarga qiziqqan. Tasviriy san’at Leonardo da
Vinchi ijodining muhim qismini tashkil etadi. Leonardo da Vinchi XV
asrning 70-80-yillarida mavjud borliq go‘zalligi, boyligini madh etuv-chi
(«Gul tutgan Madonna» (Yermitaj), «Vahiy»-(Uffitsi) ajoyib asarlar
yaratgan. Asrlar o‘tadi, bir ijtimoiy tuzum o‘rnida ikkinchisi m paydo
bo‘ladi, ammo xalq moddiy va ma’naviy boyliklar yaratishda davom
etaveradi.Bezakli amaliy san’at turi tasviriy san’atga yaqinroq turadi.
Maktablarda o‘quvchilar bo‘sh vaqtini samarali va mazmunli tashkil
etish bundan tashqari o‘quvchilarga kasb-hunar orgatish uchun
haykaltaroshlikning barelyef san’atini rivojlantirishga qaratilgan o‘quv
rejalar asosida dars va to‘garaklarni tashkillashtirsak maqsadga muvofiq
bo‘ladi.
O‘quvchilar ongi va qalbiga milliy istiqlol g‘oyasini singdirish
muammosi ta'lim-tarbiya jarayonida samarali usul va vositalardan
foydalanishni taqozo etadi.
Tasviriy san'at inson ongiga tezda ta'sir etib, unda ezgu hislar
uyg‘otadigan, ma'naviy olamini boyitadigan san'at turlaridan biridir. Shu
bilan birga, tasviriy san'at inson shaxsining shakllanishi va kamolga
yetishiga yordam beradigan tarbiyachi hamdir.
Tasviriy san'at nazariy asoslari bo‘yicha chuqur bilimga ega bo‘lish,
ayniqsa,
qalamtasvir,
rangtasvir,
kompozitsiya,
qurish-yasash,
haykaltaroshlikdan malaka hosil qilish, manzarali, mavzuli kompozitsiya
yaratish, odam shaklini turli harakatlar va kiyimlarda tasvirlash usullari,
haykaltaroshlik, dizayn san'ati, tasviriy san'at tarixi haqidagi ko‘nikma va
ma'lumotga ega bo‘lish tasviriy san'at o‘qituvchisi faoliyatida hal qiluvchi
ahamiyat kasb etadi.
O‘qitish jarayonida o‘quvchi-talabalarga shaxs sifatida qaralishi, turli
pedagogik texnologiyalar hamda zamonaviy metodlarni qo‘llanilishi ularni
mustaqil, erkin flkrlashga, izlanishga, ular bir masalaga ijodiy yondoshish,
mas'uliyatni sezish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, tahlil qilish, ilmiy
adabiyotlardan unumli foydalanish-ga, eng asosiysi, o‘qishga, fanga,
pedagogga va o‘zi tanlagan kasbiga bo‘lgan qiziqishlarini kuchaytiradi.
157
Bunday natijaga erishishda amaliyot va o‘quv jarayonida innovatsion
va axborot texnologiyalarni qo‘llashni taqozo etadi. Zamonaviy metodlar
yoki o‘qitishning samarasini oshirishga yordarn beravchi texnologik
treninglar o‘quvchi — talabalarda mantiqiy, aqliy, ijodiy, tanqidiy,
mustaqil fikrlashni shakllantirishga, qobiliyatlarini rivojlantirishga,
raqobatbardor, yetuk mutaxassis bo‘lishlariga hamda mutaxassisga kerakli
bo‘lgan kasbiy fazilatlarni tarbiya-lashga yordam beradi.
Demak, tasviriy san'at ta'lumoti, bilimiga ega bo‘lish uchun
san'atning amaliy mashg‘ulotlarini uzoq vaqt mobaynida samarali ijodiy
mehnat orqali va har xil metodlarni qo‘llash orqali egallanadi.
|
