Adabiyotlar:
1.
S. Abdurasulov, N.Tolipov. “Tasviriy san’at o‘qitish metodikasi” Toshkent,
“Aloqachi”, 2007 yil.
2.
S. Abdurasulov, B.Boymetov. Tasviriy san’at. Toshkent, 2006 yil.
3.
O‘zbekiston Badiiy Akademiyatsi nashri. “O‘zbekiston san’ati” majmuasi.
“Sharq” nashriyot matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh taxririyati. T. 2001.
IXTISOSLASHGAN SAN’AT MAKTABLARI
O‘QUVCHILARIDA CHANG CHOLG‘USI IJROCHILIGI
MALAKALARINI SHAKLLANTIRISH XUSUSIYATLARI
Sh.N.Omanqulova
O‘zbekiston-Finlandiya pedagogika institute, (PhD)
Qodirberganova Dilrabo San’atovna
O‘zbekiston-Finlandiya
pedagogika
instituti
“Musiqa ta’lim va san’at” yo‘nalishi magistranti
Annotatsiya.
Bugungi kunda mavjud professional musiqa ta'limi tizimining pedagogik
talabiga javob beradigan mahoratli cholg‘uchilarning malakalarini shakllantirish musiqa ta'limi
sohasida faoliyat yuritayotgan pedagog xodimlar zimmasiga katta ma'suliyat yuklaydi. Shu
ma'noda
ixtisoslashtirilgan
san'at
maktablari
o‘quvchilari
ijrochiligi
malakalarini
shakllantirishning pedagogik imkoniyatlarini kengaytirish hamda ularni kasbiy faoliyatga
tayyorlash mazmuni maqolada yoritib berilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
ixtisoslashtirilgan san’at maktablari, o‘quvchi, cholg‘u ijrochiligi, malaka,
shakllantirish, pedagogik jarayon, chang cholg‘usi, mashhur changchilar, ijrochilik uslublari.
Jahonda musiqa juda ham yuqori sur’atda jadallik bilan rivoj topib
kelmoqda. Shu jumladan O‘zbekistonda ham butun dunyo musiqa
namoyondalariga teng keladigan ustoz sozandalar, juda kuchli operachilar,
mahoratli estrada xonandalari bir so‘z bilan aytganda dunyo xalqini lol
qoldira oladigan sa’nat olami vakillari juda ko‘pchilikni tashkil etadi.
San’at juda ham ko‘p tarmoqli soha bo‘lib aynan bir yo‘nalishiga
158
e’tiborimizni qaratsak. Bu yo‘nalish cholg‘uchilik ya’ni xalq cholg‘ularida
ijrochilik yo‘nalishini rivojlantirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan.
Shuning uchun davlatimiz rahbari “O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rata
maxsus ta’lim vazirligining o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi
faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”
19
2018 yil 3-fevralidagi PQ 3504-
sonli qarori bilan san’at va ma’daniyat kollejlari bitiruvchilariga davlat
namunasidagi diplom beriladigan, ixtisoslashtirilgan sa’nat va ma’daniyat
maktablari hamda maktab-internatlariga aylantirilgan.
Ixtisoslashtirilgan san’at maktabining turli xil mutaxasisliklardagi
bo‘limlari mavjud bulardan misol uchun “O‘zbek xalq cholg‘u asboblarida
ijrochilik” bo‘limi bo‘lib bu bo‘limda o‘quvchilar turli xil milliy
sozlarimizni jahon musiqa talabiga javob bera oladiga holatda ijro etish
texnikalarini o‘rganishadi. Bu bo‘limda o‘rganiladigan milliy cholg‘u
sozlarimizdan biri chang cholg‘usidir.
Chang cholg‘usi o‘zbek xalqining musiqa merosidagi eng muhim
san’at durdonalaridan biri hisoblanadi. O‘zbek musiqa san’atida chang
cholg‘usining o‘rni beqiyos. Jumladan Abu Nasr Al – Farobiy (873-971)
“Kitob al _musiqiy al Kabr” (Musiqa haqida katta kitob) risolasida
cholg‘ularga, xususan chang, rubob, nay, doira kabi cholg‘ularga alohida
o‘rin ajratadi. Ayniqsa XVII asrning mashhur cholg‘uchisi va musiqiy
nazariyotchisi Darvesh Ali Changiy soz va sozandalarni ularning ijrochilik
san’atini o‘z risolasida tarannum etgan. Shuningdek, ulug‘ san’atkor –
shoir chang sozi xalq ommasi orasida sevib ijro qilinganini,
qadrlanganligini, ijrochilar tomonidan yuksak mahorat namoyish
etilganini qayd etishgan.[1] 1930- yillar o‘zbek musiqa madaniyatida har
tomonlama kurtak yoza boshlagan davr bo‘ladi. 1934-yilda O‘zbek davlat
filarmoniyasi, 1936- yilda Toshkent davlat Konservatoriyasi hozirgi
O‘zbekiston davlat konservatoriyasi va boshqa ko‘pgina madaniyat, san’at
muassasalari tashkil etildi. O‘zbek xalq cholg‘ulari qatorida chang sozining
qaytadan yasalishi, takomillashtirilishi, natijada oilaviy turlarning
yaratilishi – O‘zbekiston Respublikasi san’at arbobi, professor Ashot
Ivanovich Petrosyansning xizmatlari beqiyos [1]. Chang cholg‘usini
takomillashtirish natijasida jahondagi barcha xalqlar musiqa madaniyatini
hamda professional musiqa ijodiyotidan bahramand bo‘lish imkoniyati
tug‘ilgan.[2] Hozirgi kunda Chang sozining bir necha turlari mavjud bular:
1- Chang pikkola, 2- Chang prima, 3- chang tenor, 4- chang bas. Bugungi
kunda chang sozining Primasi keng miqiyosida foydalaniladi. Chang
musiqiy cholg‘usining ko‘rinishi trapetsiya shaklida bo‘lib, unda 75 ta sim
bor, xramatik tovush qatorda sozlanadi. Chang cholg‘usi ikkita
bambukdan yasalgan tayoqcha yordamida ijro etiladi. Bugungi kunda
19
O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rata maxsus ta’lim vazirligining o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi
markazi faoliyatini takomillashtirish to’g’risida” 2018 yil 3-fevralidagi PQ 3504- sonli qaror. Lex.uz
159
chang cholg‘usining imkoniyat darajasi yuqori, shuning uchun chang
cholg‘usida skripka, balalayka, simbala, malini, santur, simbala, hattoki
fortepianoning o‘ng qo‘l partiyasini chalish imkoniyati ham mavjud, bir
so‘z bilan aytganda chang cholg‘u asbobida yuqori texnikali asarlarni ham
bemalol ijro etish mumkin.
Chang cholg‘usida turli xil shtrixlar mavjud misol uchun 1-
cho‘pning orqa tomoni bilan urib chalish. 2- glissando yani cho‘pning orqa
tomoni bilan simlar ustida sirg‘antirib belgilangan notagacha olib borish. 3-
yana bir oddiy usul changda oddiy zarb holatida chalish. 4- chang
cho‘plarini ushlagan lekin ishlatmasdan barmoqlarning uchi bilan mayin
pizz holatida chalish ya’ni ohista tirnab ijro etish. 5- changda vibrato qilib
chalish bunda bir qo‘ldagi chang cho‘pining orqa tomoni bilan tirnalib
ikkinchi qo‘limizning uchki qismi bilan shu simning boshlanish qismini
tebrantiramiz. 6- yana bir shtrix tayoqchalarning biri bilan tirnab chalish,
biri bilan esa urib chalish. Ijro jarayonida shtrixlarni kuylarning
xarakteridan kelib chiqqan holatda qo‘llaymiz, ijrochining mahorati va
fantaziyasi orqali turli xil shtrixlar o‘ylab topib ijro etish ham mumkin.
Chang asbobi xramatik tovush qatorda sozlanadi uning diapazoni
ya’ni ovoz hajmi kichik oktava G dan 3- oktava G# gacha. 1- oktavadagi sol
va re notalari yani xarrakning o‘ng tomoni va xarrakning chap tomoni
kvinta intervalini tashkil etadi.
Keyingi 2- oktava sol diyezdan keyin xaraklarning o‘ng tomoni va
chap tomoni oralig‘i kichik sekunda intervalini tashkil etadi. Ya’ni chap
tomon lya notasi bo‘lsa o‘ng tomoni si bemol notasini.
Chang cholg‘usi orkestr va ansambllarda solist vazifasini bajaradi va
chang cholg‘usiga orkestrda murakkab partiyalar beriladi. Chang
cholg‘usida ijro dasturlari xilma xil, aynan ixtisoslashtirilgan san’at
maktabi o‘quvchilari birinchi texnik imtihonda bitta etyut, bitta gamma
parallel minori bilan, har xil shtirixlar ijro etiladi. 2- bosqich imtihoni
Akademik imtihon deb nomlanib unda bitta oddiy asar bitta maqom
asarlaridan chalish lozim. Undan keyin yarim yillik yil yakuni uchun bitta
konsert va maqom asarlaridan ijro etishadi. Keyingi ikkinchi yarim yillik
ham shu tarzda imtihonlar o‘tkaziladi. 2- bosqich o‘quvchilari yilning
yakunida bo‘ladigan davlat imtihonlariga tayyorlanishadi.
Davlat imtihoniga qadar turli xil konsertlar, imtihon oldi eshituvlari,
texnik imtihonlar o‘tkaziladi. Davlat imtihonning 4 ta majburiy turdagi
asarlari mavjud, bular yirik shakldagi asar, oddiy pyessa, ijrochining
mahoratini ko‘rsatish uchun texnik asar va bitta o‘zbek mumtoz
asarlaridan bo‘lishi belgilab qo‘yilgan.
Ixtisoslashtirilgan san’at maktablarida darslar yakka tartibda olib
boriladi. 1- bosqich o‘quvchilariga darslar bir hafta davomida 4 marotaba
o‘tiladi, uning bittasi o‘qituvchi bilan keyingi ikkitasi jo‘rnavoz
160
hamrohligida ijro etiladi. 2- bosqich o‘quvchilariga dars haftasiga 3
marotaba bo‘lib uchalasi ham deyarli jo‘rnavoz bilan ijro etiladi, chunki
ular yil yakunidagi davlat imtihoniga hozirlik ko‘rishadi.
Ixtisoslashtirilgan san’at maktabi o‘quvchilarining hammasi ham bir
xil darajada qobiliyatli emas, ko‘p yillik tajribalarim natijasida ko‘pchilik
o‘quvchilarda “ritm” his qilmaslik muammosi uchraydi. Aynan shunday
o‘quvchilar uchun men “hayol va qadam” nomli metod yaratdim, bunga
ko‘ra o‘quvchi his qilib ijro eta olmayotgan nota cho‘zimini hayolida
gavdalantirib, ichki ovoz bilan sanab oyoq qadamini shunga ko‘ra
tashlaydi. Bu mashqni o‘quvchi kun davomida bajarishi mumkin. Bu
yaratgan metodimni o‘quv jarayoniga tadbiq etib bormoqdaman natijasi
ham sezilarli darajada bo‘lmoqda.
Yana bir muammolardan biri o‘quvchilarda ijrochilik texnikasi
yetishmasligi muammosi uchraydi. Shu o‘rinda ushbu muammoli
o‘quvchilar uchun bir nechta tavsiyalarni keltiramiz. Texnikani oshirish
uchun va ijroni sifatini ta’minlash uchun ko‘proq xramatik gammalar ijro
etish, tersiya, oktava, kvarta, kvinta tovush qatorida gammalar ijro etilsa
o‘quvchining ijrosida o‘sishiga olib keladi. Chang cholg‘usini to‘g‘ri va
aniq sozlash eng muhim vazifa hisoblanadi. Hattoki chang sozi
cholg‘ularning “qiroli” ya’ni boshi deb ham yuritiladi, bunga sabab chang
cholg‘usida ijro etish murrakkabligi va cholg‘uning yoqimli ovozi
mavjudligidir.
Qadimda chang cholg‘usidan tabobatda ham keng foydalanishgan.
Buxoroda (XVI asr) Shayboniylardan bo‘lgan Abdulloxning zamondoshi
Xo‘jai Kalon (buyuk xo‘ja Shayx Xo‘ja Sad) og‘ir dardga giriftor bo‘ladi.
Tabib sulton Muhammmad uni davolab, kasalni yengishda chang
mashqlarini eshitishni ta’vsiya etadi. Xo‘ja Sa’d Darvesh Alini huzuriga
chorlaydi Darvesh Ali uch oy davomida Sa’d qoshida chang chaladi. Xo‘ja
butunlay tuzalib ketadi [3] Nafaqat chang boshqa asboblarni mahorat bilan
ijro etish ham inson ruhiyatiga ozuqa bo‘la oladi. Ana shunday mahoratli
changchi sozandalardan F.Xarratov, R.Negmatov, A.Odilov, professor
A.Lutfullayev, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist K.Shermatov,
D.Mutalov, birinchi ayol changchi Fazilat Shukurova. Samarqand
ixtisoslashgan san’at maktabi oliy toifali o‘qituvchilari Jobirov Ismoil
Aliyevich, Salohiddinova Nazira kabilarni misol qilishimiz mumkin.
Musiqa ta’limida o‘qituvchi bolani dunyoga keltirgan ota-onasi
qatori kichikligidan boshlab oson bo‘lmasada, go‘zal kasb-hunarni
o‘rgatadi [2] Agar biz jonkuyarlik bilan o‘z vazifamizni bajarsak, bizdan
keyingi avlod ham ustozlarimizdek va bizdek jonkuyarlik bilan o‘z
ishlarining ustalariga aylanishadi. Musiqa o‘qituvchisi oldida turgan asosiy
vazifalar - o‘quvchining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish, uning fe’l
atvori va imkoniyatini aniqlash, uni qiziqtirish, uni musiqiy qobiliyatini
161
rivojlantirishning eng oqilona yo‘llarini topishdan iborat [4]. O‘quvchining
ijrochilik malakasi rivoj topishi uchun yana bir muhim jihati ijrochi uchun
unga qobiliyat darajasiga mos asar tanlay olish o‘quvchining ijrochilik
malakalarini yanada shakllantirishga xizmat qiladi.
|
