|
Sho’radoshlar oilasi haqida umumiuy ma’lumot
|
| bet | 3/8 | | Sana | 13.05.2024 | | Hajmi | 1,69 Mb. | | #228049 |
Bog'liq Otabekova Tabassum11 Sho’radoshlar oilasi haqida umumiuy ma’lumot.
Sho’radoshlarning keng tarqalgan vakillaridan biri oddiy lavlagidir.
Oddiy lavlagi-lavlagi turkumiga mansub ikki yillik o’simlik. U urug’dan chiqgan birinchi yili uzun bandli yirik barglardan tashkil topgan va oziq moddalarga boy, yug’onlashgan ildiz (ildiz meva) hosil qiladi. Ikkinchi yili unda mayda bargli, biroz uzun, sershoh, uchi to’pgullar bilan tugovchi poya vujudga keladi. U moy oyida gullaydi, gullari mayda, shohlari uchidagi barg qo’ltig’ida joylashgan topgullarda o’rnashgan. Gulqo’rg’oni oddiy, besh bargchali, changchilari beshta, gulqo’rg’on bargchalari qarshisida joylashgan. Urug’chisi uchta mevabargning qo’shilishidan hosil bo’lgan. Tugunchasi bir uyli. Lavlagining mevasi sentabrda pishadi. Uning mevasi gulqo’rg’on bargchalari bilan qo’shilib o’sgan yong’oqchadir.
Sho’radoshlarga mansub ismaloq turkumining O’zbekistonda ikki turi o’sadi. Ulardan biri rezavor ismoloq bo’lib u zirovor o’simliklar qatorida ekiladi, poya va barglari ovqatga ishlatiladi. Ikkinchisi Turkiston ismalog’i. Bu oilaga mansub 8 ta tur Respublika Qizil kitobiga kiritilgan.
Bu oilaga deyarli hamma qit’alarning sahro va cho’llarida, qumlarda va sho’rtob yerlarda o’sadigan 100 dan ortiq turkumga mansub, 1500 turga oid daraxtlar, butalar, ko’p yillik, ikki yillik va bir yillik o’tlar kiradi. Bularning ko’pchiligi cho’llarda o’sadi.
Bu o’simliklar ko’pincha etdor – sersuv bo’ladi. Barglari oddiy, yonbargsiz, ketma-ket joylashgan hisoblanadi. Barglari to’g’ri yoki qarama-qarshi o’rnashgan. Bargi juda kichrayib ketgan yoki butunlay yo’qolib ketganlari ham bor. Gullari mayda, yashil yoki rangsiz, to’g’ri yoki qiyshiq, ikki jinsli, ba’zan ayrim jinsli, boshoqsimon yoki shingilsimon to’pgulda o’rnashgan. Gulqo’rg’oni oddiy, kosachasimon, 5 ta yashil yoki rangsiz pardasimon bargchalardan tashkil topgan yoki gulqo’rg’on butunlay yo’qolib ketgan. Changchilari 2 – 5 ta. Urug’chisi 2 – 5 mevabargdan iborat. Mevasi asosan yong’oqcha.
Sho’radoshlarning keng tarqalgan vakillaridan biri oddiy lavlagidir. Oddiy lavlagi lavlagi turkumiga mansub ikki yillik o’simlik. U urug’dan chiqqan birinchi yili uzun bandli yirik barglar va oziq moddalarga boy, yo’g’onlashgan ildiz (ildizmeva) hosil qiladi. Ikkinchi yili unda mayda bargli, sershox, uchi to’pgullar bilan tugovchi poya vujudga keladi. U may oyida gullaydi. Gullari mayda. Gulqo’rg’oni oddiy, gulkosachasimon, changchilari 5 ta. Urug’chisi 3 ta meva bargning qo’shilishidan hosil bo’lgan. Lavlagining mevasi – sentabrda pishadi. Mevasi yong’oqcha. Sho’radoshlarga mansub ismaloq turkumining O’zbekistonda 2 turi o’sadi. Ulardan biri rezavor ismaloq bo’lib, u ziravor o’simliklar qatorida ekiladi; poya va barglari ovqatga ishlatiladi. Ikkinchisi Turkiston ismalog’i. U bir yillik, ikki uyli begona o’t.
Qumli cho’llarda saksovul turkumiga oid oq va qora saksovul o’sadi. Bularning ikkalasi ham uncha yirik boimagan daraxtlardir. Barglari juda mayda. Saksovullar martning oxiri – aprelning boshlarida o’sa boshlaydi va gullaydi. Sentabrning ikkinchi yarmidan boshlab saksovullar mevalaydi. 5 ta gulqo’rg’on bargchalardan qanotcha o’sib chiqadi.
Saksovul barglarining deyarli yo’qolib ketishi va bir yillik novdalardan bir qismining to’kilishi uning issiq va quruq cho’l sharoitida yashashga moslashganligining belgisidir.
Saksovulning poyasi qimmatbaho yoqilg’i, bir yillik novdalari va mevalari chorva mollari uchun ozuqa hisoblanadi. Byndan tashqaru saksovullar ko’chma qumlarni mustaxkamlashda xam ishlatiladi. Sho’rodoshlarning aksariyat turlari gipsli va sho’rxok yerlarda keng tarqalgan asosiy turlari yem-xashak o’simliklari qatorida ekiladi. Masalan teresken, izen, shp’rak, donasho’r va boshq o’simliklar tuyalar va qorako’l qo’ylari uchun to’yimli ozuqadir. Cherkezning bargi va mevasidan olinadigan doritibbiyotda qon bosimini tushirishda ishlatiladui. Itsigakdan olinadigan anabazin moddasi qishloq ho’jaliguida zararkuranda hashoratlarga qarshi ishlatiladi.
1-rasm: Sho’radoshlar oilasiga mansub o’simliklar:
1-baliqko’z: 2-saksovul:
Bundan tashqari, saksovullar ko’chma qumlarni mustahkamlashda keng qo’llaniladi. Sho’radoshlarning ko’pchilikturlari gipsli va sho’rli cho’l o’tloqlaridagi asosiy yem-xashak olsimliklari qatoriga kiradi. Masalan, teresken, ebalak, sag’an, izen, baliqko’z, sho’rak, quyonjun, donasho’r turkumlariga oid o’simliklarni tuyalar va qorako’l qo’ylari kuzda ishtaha bilan yeydi. Jzen, chtfgon va keyreukni madaniy xashak o’simtiklari qatoriga kiritish ustida O’zbekiston Fanlar akademiyasining «Botanika» ilmiy-ishlab chiqarish markazida ilmiy tekshirish ishlari olib borilmoqda. Cherkezning bargi va mevasidan olinadigan dori tibbiyotda qon bosimini pasaytirish uchun ishlatiladi. Itsigakdan olinadigan zaharli modda – anabazin qishloq xo’jaligiga zarar keltiruvchi hashoratlarga qarshi kurashda qo’llanadi.
O’zbekistonda sho’radoshlar oilasiga mansub 44 turkumga oid 200 ga yaqin tur o’sadi. Bu oilaga mansub 8 ta tur Respublika Qizil kitobiga kiritilgan.
2 Sho’radoshlar oilasiga mansub o’simliklar.
Lavlagi avlodi (Beta). Bu avlod vakillari bir yillik va ko`p yillik o`t o`simliklardir. Ularning 10 turi ma`lum bo`lib, Kavkazda, Eronda, O`rta Dengiz bo`ylarida yovvoyi xolda o`sadi.
Oddiy lavlagi - (B.rsulgaris). Bu ikki yilik o`simlik bo`lib, birinchi yili urug`dan uzun bandli, yirik qizilroq rangli to`pbarglar va oziq moddalarga boy yo`g`onlashgan"ildimeva" xosil qiladi. Ikkinchi yili sershox, bir oz uzun,uchlari to`pgullar bilan tugovchi poya vujudga keladi. Sharsimon to`pgulda, ikki jinsli 5 ta gulqo`rg`on bargli 1-8 ta gullari bo`ladi. Changisi 5 ta bo`lib, gulqo`rg`on barglarning qarshisida joylashgan, urug`chisi 3 meva bargli, tugunchasi chala ostki bo`lib uyali. Mevasi gulqo`rg`on barglari bilan qo`shilib o`sgan yong`oqchadir. Lavlagining mevasi botanika nuqtai nazaridan qaraganda noto`g`ri bo`lsa ham aholi o`rtasida urug` deb yuritiladi. Ekiladigan lavlagi navlari ko`p bo`lib ular 4 xilga bo`linadi. Lavlagida turli vitaminlar, mineral moddalar, bioflavonoidlar ko’pligi uchun ham uning shifobaxsh hususiyati talaygina. Qizil lavlagi xalq tabobatida keng qo’llaniladi. Tanaga quvvat bag’shlaydi, ovqat xazmini va modda almashinuvini yaxshilaydi. B9 vitamini lavlagi tarkibida mavjudligi bois u yurak kasalliklarini oldini oladi. Gemoglobin ishlab chiqarilishini rag’batlantiradi, natijada anemiya, leykemiya kabi kasalliklarni davolashda yaxshi foyda beradi. Lavlagi yoshartiruvchi hususiyatga ega. Chunki unda foliy kislotasi ko’p, foliy esa yangi hujayralarni paydo bo’lishiga yordam beradi. Qirg’ichdan chiqarilgan lavlagi, sabzi va mayda to’g’ralgan karamni teng miqdorda aralashtirib, ustidan ko’kat sepib, zaytun yog’i qo’shib tayyorlansa, juda hushta’m bo’lishi bilan birga, ich qotganda ham yaxshi foyda beradi. Lavlagini pishirishda avval sabzavot yaxshilab chayib olinadi. Rangini yo’qotmasligi uchun uni po’stini artmay qaynating. Lavlagini zarqog’ozga o’rab gaz pechida pishirsa ham bo’ladi.
Sabzavotni qorong’i va sovuq joyda bir necha hafta saqlash mumkin. Lavlagi burushib qolganida uni tashlab yuborishga shoshilmang. Sovuq suvda chayib, so’ng ozroq tuz solingan suvda qaynatib olsangiz, iste’mol uchun yaroqli ko’rinishga keladi. Suyuq taomlarga chayilgan lavlagi bargi qo’shilsa, rangi tiniqlashadi.
Qaynatilgan lavlagini qirg’ichdan chiqarib, ezilgan sarimsoq va ko’katlar, shuningdek o’simlik yog’i bilan aralashtirib, iste’mol qilish kamqonlikda asqotadi.
Lavlagi pektin moddasiga ham boy. Shu sababli og’ir metallardan radioaktiv zaharlanishning oldini oladi, pektin moddalari shuningdek, organizmdan holesterinni chiqarib yuborish va ichakdagi zararli mikroorganizmlarning ko’payishini susaytiradi. Tarkibida temir va mis ko’p bo’lgani uchun qon hosil qilish hususiyati ham mavjud.
Pektin moddasi hisobiga lavlagi qabziyatga da’vo bo’ladi. Surunkali ich qotishidan qiynaluvchilar har tong lavlagi sharbatini qabul qilishi lozim
Lavlagida C vitamini, mis va fosfor ko’p. U organizmdagi toksinlar bilan kurashadi. Ildizmeva barglarida A vitamini ko’p.
Oshqozonida kislotaliligi ko’p bo’lganlar yoki me’dasi zaiflarga lavlagi tavsiya etilmaydi.Semirishdan qiynalayotganlarga bo’lsa lavlagining koni foyda. Lavlagi nafaqat buyraklarni, balki jigar va qonni ham tozalaydi.
Qand lavlagi-ildizmevasi cho`zinchoq noksimon yoki cho`ziq bo`ladi tarkibida 22 foizgacha qand bo`ladi.
Xashaki lavlagi-ildizmevasi ancha yirik,lekin tarkibida qand oz bo`ladi.
Osh lavlagi yoki sabzavot lavlagi.
Barg lavlagi yoki mongold,uning qalin sershira bargi bo`lib, u ovqatga ishlatiladi.
Sho`ra avlodi - (Chenopodium). Bu avlod vakillari bir yillik,ikki yilik va ko`p yillik buta o`simliklaridir.Oq sho`ra (Ch.abbum). Bir yillik, sershox, barglari bandli 2 tomonidan unli g`uborlar bilan qoplangan o`simlikdir. Bu eng ko`p tarqalgan begona o`tlardan biri bo`lib, sug`oriladigan ekinlar orasida o`sadi.
Sassiq sho`ra - (Ch.vilvaria). O`ziga xos o`tkir xid chiqaradigan bir yillik begona o`tdir. Barglarning 2 tomoni ko`kimtir, gulqo`rg`oni unsimon g`uborli bo`ladi. Sug`oriladigan ekinlar bilan birga, shuningdek, xovlilarda, yalangliklarda uchraydi. Tereksen (Eurotia), izen (K.prostrata)saksovul (Haloxylon) va x.k shu oila vakillaridir. Shirali sho`ralar sho`r bosgan tuproqda o`sadigan. Ularda suv saqlovchi to`qimalar borligidan bu o`simliklar tuzni juda ko`p singdiradi. Shirali sho`ralar tarkibidagi kul moddasi miqdori jihatida boshqa o`simliklardan ro`yrost ajralib turadi. Ulardagi quruq modda miqdori o`simlik og`irligining 50% ni tashkil qiladi. Masalan; qizil sho`ra (Salicornia herbacea). Ko`pchilik sho`ralarda poyasining tagi yog`ochlanadigan bo`ladi. Ular ba`zan aylanasi 70 sm ga boradigan va bundan ham oshadigan katta - katta butalar holida o`sadigan bo`lganidan o`tin o`rnida ishlatiladi, sahro va yarim sahro rayonlarida iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga ega hisoblanadi.
|
| |
