Vaqtni taqsimlash - bir vaqtning o ’zida bir necha foydalanuvchiga xizmat
qilish mumkin va foydalanuvchiga o ’z masalasi bilan muloqot qilish imkonini
beradi. Bir vaqtda ishlash effektiga, protsessor vaqti va boshqa resurslami turli
46
foydalanuvchilar tomonidan berilgan hisoblash jarayonlariga taqsimlash bilan
erishiladi. AT kompyuterga kiritilayotgan topshiriqlar uchun navbat tashkil
qiladi va har biriga navbat asosida protsessordan foydalanish vaqtini aniqlaydi.
Birinchi topshiriqni bajargandan so’ng, AT uni navbatning oxiriga olib borib
qo’yadi va ikkinchi masalaga xi/m at qiladi va h. z. Har bir masalaga xizmat
qilish vaqti AT parametrlarida aniqlanadi. Professional dasturchi ATni tashkil
qilish jarayonida bu vaqt birligini o ’zgartirishi mumkin.
Real vaqt - tizim berilgan real vaqt oralig’ida topshiriqni bajarilishini
ta’minlaydi. Bunda kompyuterdagi hisoblash jarayoni tezligi real vaqt o ’tishiga
ham ohang bo’lishi kerak. Kompyutcr bunday AT bilan odatda bir dasturli
holatda ishlaydi.
Muloqot amalivot ti/im i - yakka foydalanuvchi uchun mo’ljallangan
bo’lib, kompyuter bilan muloqotning qulay ko’rinishini ta’minlaydi. AT odatda
bir dasturli holatda ishlaydi.
Uzilishga ishlov beruvehi modul AT tarkibiga kiritilgan asosiy modullardan
biri hisoblanadi. U foydalanuvchi dasturi bilan aloqani ta’minlaydi. Uzilishga
ishlov beruvehi modul operativ xotiraga yuklanadi va u yerda kompyuter bilan
ishlash seansi vaqtida saqlanib turadi. Bu modul komponentalari qism dastur-
lardan iborat bo’lib fayl tizimi ishlashini, disk bilan berilganlarni almashishni va
shu bilan tirg a maxsus holatlarni tahlil qilishni ta’minlaydi. Amaliy dasturdan
bu qism dasturlarga murojaat qilinganda uzilishga ishlov beruvehi modul
bajariladigan amallar parametrini oladi, uni tahlil qiladi va holatni ko’rinishiga
qarab kerakli modullarga bir yoki bir necha murojaatni hosil qiladi.
B uyruq protsessori funksiyalari quyidagilardan iborat:
-Klaviatura va buyruq faylidan kiritilgan buyruqni qabul va sintaktik analiz
qilish;
-AT ichki buyruqlarini bajarish;
-AT tashqi buyruq (dastur) va foydalanuvchining amaliy dasturlarini
yuklash va bajarish;
Buyruq protsessori tashabbusi bilan bajariladigan buyruqlar ichki büyruqlar
deyiladi. Foydalanuvchining tashabbusi bilan bajariladigan buyruqlar esa tashqi
buyruqlami tashkil qiladi. Tashqi buyruqlarni bajarish uchun buyruq protsessori
diskdan mos ismli buyruqni qidiradi, agar uni topa olsa, u holda uni xotiraga
yuklaydi va unga boshqaruvni beradi. Buyruqlami bunday usulda taqsimlanishi
operativ xotira bandligini kamaytiradi va kompyuter unumdorligini oshiradi.
Amaliy dasturlami ishga tushirish tashqi buyruqqa murojaat qilgandek
amalga oshiriladi. Buyruq protsessori funksiyasiga buyruq fayllarini ishlatish
ham yuklatilgan. Buyruq faylning birontasi ATni yuklagandan so’ng avtomatik
tarzda bajariladi va foydanuvchiga faoliyat muhiti sozlanganligi haqida dalolat
beradi. Avtomatik tarzda bajariladigan buyruq foydalanuvchi ehtiyojiga qarab
tizimli dasturchi tomonidan yaratiladi. Buyruq protsessori berilgan satrda
yozilgan berilganlarni ketma-ket o ’qiydi va tahlil qiladi. Berilganlar buyruq,
47
tamg’a yoki izohdan iborat bo’lishi mumkin. Agar navbatdagi satrda biron
bir dasturga murojaat qiluvchi buyruq bo’lsa, buyruq fayl ishini to’xtatib turiladi
va chaqirilgan dastur bajariladi. Dastur o ’z ishini yakunlagandan so’ng buyruq
fayl o ’z ishini davom ettiradi.
Buyruq protsessori xotiraga yuklanganda ikki, doimo xotirada saqlanadigan
rezedenl va xotiraning foydalanuvchi uchun ochiq bo’lgan norezedent qismga
bo’linadi. Bunda ixtiyoriy dastur buyruq protsessorining norezedent qismini
o’chirib yuborishi mumkin. Bu dastur o’z ishini yakunlaganda boshqaruv hat
doim buyruq protsessorining rezedent qismiga uzatiladi va u tizim diskidan
yuklash orqali buyruq faylining norezedent qismini tiklaydi. AT aynan shu
ko’rinishda tashkil qilinganligi sababli qattiq disk resurslari yetarli bo’lmasa
yoki u umuman bo’lmasa tizimli yumshoq disk bo’lishi shart va u ishga tayyor
holatda bo’lishi kerak. AT normal ishlashini ta’minlash uchun qattiq yoki
yumshoq disk o’miga operativ xotirada tashkil qilingan virtual diskdan
foydalanish mumkin.
AT tashqi buyruqlari diskda alohida saqlangan dasturlar yordamida
bajariladi. Ixtiyoriy AT ga turli amallarni bajarishga mo’ljallangan o’nlab
dasturlar kiritilgan. Masalan, barcha ATlarga kiritilgan kurilma drayveri defc
nomlanadigan maxsus rezedent dasturlar kiritish-chiqarish tizimini to’ldirish
uchun qo’llaniladi. Drayverlar q o ’shimcha tashqi qurilmalami yoki mavjud
qurilmalarni nostandart ishlatilishini ta’minlab beradi. Real AT loyihalanganda
fizik qurilmalar imkoniyatlari foydalanuvchi talabiga to’liq javob bera olmasa
maxsus rezedent dasturlar yaratib kompyuter imkoniyatlarini kuchaytirish
mumkin.
Mavjud AT ning bir-biridan farqi "tizim darajasi" bilan aniqlanadi. Ya’ni
oydin turdagi kompyuter uchun mos AT qurish (ko’chirish) bilan aniqlanadi.
Bunda AT tannarxi kompyuter arxitekturasi, unga kirgan qurilmalar.
berilganlami ichki ko’rinishi bilan birga AT tarkibiga kiritilgan imkoniyatlarga
bog’liq bo’ladi. Qaralayotgan AT laming farqini faqat professional (tizimli)
dastumigina farqlay oladi. Odatda oddiy foydalanuvchiga bunday farqlar
sezilmaydi. Bunday farqlar xotira hajmi, berilganlarga ishlov berish vaqti, tizim
imkoniyatlari va ishonchliligi bilan aniqlanadi.
Tizimda bajariluvchi dastur jarayonni tashkil qiladi. Jarayon - bu
holatlaming yagona ketma-ketligidir. Jarayon bilan kompyuter resurslari va
fayllar bilan bog’liq bo’ladi. Fayl - berilganlar va dasturiy bo’lishi mumkin.
Jarayonda qatnashgan har bir fizik resurs albatta mavjud bo’lishi shart. Yangi
jarayonni tashkil qilishda eski jarayondan nusxa olish yo’li bilan ham tashkil
qilish mumkin, bu holatda yangi jarayon tugallanishi eski jarayon orqali ham
amalga oshirilishi mumkin. Har bir jarayon o’z jarayonini yangi jarayon bilan
almashtirib boshqaruvni yangi jarayonga berishi ham mumkin.
Ritchi va Tompson (1978) terminologiyasiga asosan dastur bajariladigan
muhit - holat deyiladi. Holat tarkibiga dastur va unga bog’liq bo’lgan
48
ma’lumotlar, ochiq fayllar holati va joriy mundarija kiradi. Holat atributiga
foydalanuvchi tomonidan kiritilgan ayrim identifikatorlar foydalanuvchi uchun
ochiq deb hisoblanadi. Jarayonni bunday tashkil qilinishi foydalanuvchiga
qo’shimcha ma’lumot berish va jarayonga aralashish imkoniyatini beradi. Shuni
aytish kerakki barcha jarayonlar uchun ham foydalanuvchi atributi mavjud
emas. Bunday holal jarayon yaratgan jarayonlarda vujudga keladi. Bunday
jarayonlarga foydalanuvchi aralashuvi maxsus tizimli buyruqlar asosida amalga
oshirilishi rnumkin. Jarayon - bu loyihaning bajarilishi. Tizimda jarayonga
ko’makchi jarayonlar mavjud bo’ladi.
Tizimdagi ko’pgina jarayonlar kutish holatiga o’tishi m a’lumotlami kiritish
va chiqarish yoki biron bir bir tizimli funksiyani bajarilishini kutish bilan bog’-
liq bo’ladi. Har bir real tizimda bir vaqtda mavjud bo’lgan jarayonlar chegara-
langan. Bu holat ko’proq kompyutcrning real fizik imkoniyatlaridan kelib
chiqadi.
M a’lum otlar scgmentiga foydalanuvchi berilganlami kiritishi mumkin va
bu segment boshqa foydalanuvchilardan himoyalangan. Foydalanuvchi bu
oraliqni dasturiy usul bilan kengaytirishi yoki qisqartirishi rnumkin. Ma’lumot
lar segmenti hajmi ATda qabul qilingan oraliq bilan aniqlanadi yoki real foyda
lanuvchi ehtiyojiga qarab tashkil qilinadi. Xotira chegaralanganligi sababli
ATdan foydalanuvchi ehtiyojini to ’liq qondira olmasligi ham rnumkin.
Bo’linmas stek oqim segm enti xotiraning bosh chegarasidan boshlanib
pastga qarab o’sadi. Bu oraliq avtomatik tarzda zarurat tug’ilsa o ’sishi mumkin.
Real tizimda stek segmentini boshqa qurilmalarda (masalan virtual tashqi
xotira) ham tashkil qilish mumkin. AT shunday tashkil qilinishi kerakki, bo’lin
mas stek segmenti hajmi yctarli bo’lmasa, AT o’z o’mini, tizimni ishonchlilik
darajasini kamaytirmagan holda, bo’linmas stek scgmentiga bo’shatib berish
imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. Tizimdagi har bir jarayonning manzil muhiti
boshqa jarayonlaming manzil muhitidan farqli. Jarayonlar bilan aloqa maxsus
dasturlar yordamida amalga oshiriladi.
Jarayonni boshqarish (o ’zgaruvchi, ishga tayyor, ishlovchi va blokirovka
qilingan holat). Jarayon turli holatda bo’lishi mumkin. Holalni aniqlash AT
dasturlari yoki foydalanuvchi tomonidan (ayrim hollarda) boshqarilishi ko’zda
tutilgan.
O ’zgaruvchi holat. Biron-bir ish bajarilishi natijasiga ko’ra hosil bo’ladi-
gan holat. Holatni turlicha bo’lishi muhitga va real ishlovchi dasturga bog’liq
bo’ladi. Masalan, ma’lumotlaming turli holatda turlicha taqsimoti bevosita
jarayonni boshqarishga o’z ta’sirini o’tkazadi.
Lshga tayyor holat. Bu holda qaralayotgan dastur uchun kerak bo’lgan fizik
hamda dasturiy resurslar ishga tayyor holda turadi va qaralayotgan dastur faqat
buyruqni kutadi.
Ishlovchi. Jarayonni boshqarish dasturi ishlovchi dastur uchun kerak-
li resurslami ishga tayyor holatga keltiradi va aktiv holatdagi dastur yuqori
49
imtiyozli hisoblanadi. Ishlovchi dastur uchun kerakli bo’lgan resurs uning uchun
har doim ishga tayyor holatida bo’ladi. Agarda ishlayotgan dastur uchun kerak
bo’lgan resurs ishlayotgan dasturga nisbatan yuqoriroq prioritetli dastur bilan
band bo’lsa ishlovchi dastur kutish holatiga o’tkaziladi. ATning ayrim
buyruqlari foydalanuvchi dasturiga nisbatan prioriteti yuqori hisoblanadi.
Albatta ixtiyoriy ATga foydalanuvchi dasturi ishini to’xtatish imkoniyatini
beradigan buyruq kiritilishi zarur.
| 