| Xizmatga narx belgilash. Xizmatlar narxi xarajatlar va foydani qamrab oladi. Xizmatlar nomoddiy bo’lganligi uchun mijoz uning tarkibida nima borligi va nima uchun to’layotganligidan to’liq xabardor bo’lishi kerak. Ko’p holatlarda xizmatlar uning narxi asosida tavsiflanadi, ya’ni narx asosiy farq qiluvchi va belgilovchi omil sifatida ishlatiladi.
Xizmatlar uchun taqsimot kanali. Ishlab chiqarish va iste’mol ajralmas bo’lganligi uchun xizmatlarni etkazib berish qulay joylashish o’rnini tanlashga asoslanadi. Shuningdek, ko’p xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlar franchayzing tizimidan keng foydalanadi. Franchayzing shartnomasi asosida firmalar asosiy firma markasidan va vositalaridan foydalanganlari uchun foydaning bir qismidan to’lab turadilar.
Kommunikastiya. Xizmatlarni sotib olishdan oldin baholab bo’lmasligi uchun reklama va pablisiti muhim ahamiyatga ega. Reklama qilganda ham nomoddiy xususiyatlarni ma’lum bir mezonlar asosida baholab, tushuntirib berish kerak bo’ladi. Kommunikastiya orqali bu xizmat iste’molchiga qanday ta’sir qilishni etkazish
O’z faoliyatida bozorni asos qilib olgan korxonalar o’z rejalarini shakllantirish va marketing borasida qarorlar ishlab chiqishda marketingni rejalashtirish tamoyillariga tayanadilar. Reja asosida ishlaydigan firmalar rejasiz ishlaydigan firmalar ustidan raqobat borasida ustunlikka egaligi aniqlangandir.
Marketing faoliyatini strategik rejalashtirishning bir necha bosqichlardan iborat holda o’rganish uning mohiyatini to’liq holda tushunishga imkon yaratadi. Bu jarayon marketing strategiyasi hamda marketing taktikasiga tegishli masalalarni o’z ichiga oladi. Marketing strategiyasi marketing miksni shaklllantirish va maqsadlarga erishish yo’lida uzoq muddatli ko’zlangan harakatdir. Marketing taktikasi esa rejaning qisqa muddatli maxsus qismlaridir. Rejalashtirish jarayoni avvalo biznes ta’rifini yaratish bilan boshlanadi. Keyin esa vaziyatni tahlil etish va maqsadlarni belgilab olish ahamiyati ko’rib chiqiladi. Shuningdek, bir nechta asosiy marketing strategiyasi uslublari ta’riflanadi. So’ngra marketing rejasini yaratish, qo’llash va nazorat qilish bosqichlari ham tahlil etiladi.
3-jadval
Marketing strategiyasi - bu mo’ljaldagi bozor ehtiyojlarini qondirish orqali tashkilot maqsadlariga erishishda marketing miksni rivojlantirishga qaratilgan uzoq muddatli rejadir. Marketing strategiyasi, avvalo, mo’ljaldagi bozorni aniqlashdan boshlanadi, undan keyin marketing kompleksi shakllantiriladi: ya’ni mahsulot qanday xususiyatlarga ega bo’lishi kerakligi (mahsulot), iste’molchiga etkazib berilishi (taqsimot), mo’ljaldagi bozor mahsulot bilan tanishtirilishi va xaridga targ’ib qilish (promoshn) va qiymati (narx) tavsiflanishi kerak.
Strategik marketing uslublari. Rejalashtirishda qaror qabul qilishni osonlashtiruvchi bir qancha uslublar mavjud. Bularning hammasi “portfel tahlili” deb ataladi. Bu tahlilga muvofiq firmaning strategik biznes bo’linmalari baholanadi va umumiy strategik reja ishlab chiqiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida iqtisodiy jarayonlarning borishini oldindan aytish juda cheklangan. Firmalar o’z faoliyatini samarali olib borishga intilib va tobora uzoqroq muddat uchun oldindan strategik rejalashtirish usulidan foydalanadi.
Bozordagi o’zgarishlar va fan-texnika tarakkiyoti yo’nalishlarini taxlil qilish asosida firmaning strategiyasini ishlab chiqish uchun negiz bo’ladigan umumiy maqsadlar belgilanadi. Firmaning strategiyasi faoliyatning bosh dasturini, marketing, moliya, tashkiliy faoliyat, kadrlar siyosati va boshka soxalardagi birlamchi yo’nalish va resurslar taqsimotini aks ettiradi.
A. Chendler "Strategiya va struktura" kitobida quyidagicha ta’rif beradi: "Firmaning strategiyasi — bu korxonaning uzoq muddatli asosiy maqsad va vazifalarini shakllantirish, xarakatlar izchilligini ta’minlash, shuningdek bu maqsadlarga erishish uchun zarur bo’lgan resurslarni taqsimlashdan iborat".
F. Kotler firmaning strategik rejalashtirishi xaqida bunday deb yozadi: "Firmaning maqsadlari, uning iloji bo’lgan imkoniyatlari bilan marketing soxasidagi muvaffakiyat qozonish imkoniyati o’rtasidagi strategik muvofiqlikni yaratish va saqlash bo’yicha boshqaruv jarayonidir.6
Strategik rejalashtirish firmaning aniq ifodalangan dasturiy bayonotiga, yordamchi maqsadlar va vazifalarni mo’ljallashiga, sog’lom xo’jalik portfeli va o’sish strategiyasiga taya-
nadi". Dasturiy bayonotda firma faoliyati soxalari tovarlar ishlab chiqarish, maxsus texnologiya nuqtai nazaridan yoki mijozlar doirasi, ularning istak va extiyojlariga xizmat ko’rsatadigan bozor faoliyati tomonidan tavsiflanadi. Firma dasturi asosida xar bir bug’indagi firma raxbariyati uchun maqsad va vazifalar darajalari belgilanadi, ularning ko’lami va vaqti aniqlab qo’yiladi. Xar bir menenjer o’z oldiga qo’yilgan vazifalarni bajarish uchun javobgar xisoblanadi. Bunday tizim ______________________
6.Qosimova M.S., Abduhalilova L.T. Marketing tadqiqotlari. – T.: TDIU, 2007.159 bet.
(sistema) masalalarni xal etish usuli bilan boshqarish deyiladi. Marketing strategiyasini ishlab chiqish jarayonida marketing kompleksining ayrim yo’nalishlari yoki firmaning ishlab chiqarish bo’linmalari (biznesning strategik birliklari) faoliyati natijalarini kiyoslash usuliga asoslangan portfel taxlili, shuningdek ularning firmaning umumiy strategiyasidagi o’rnini aniqlash aloxida axamiyatga ega. Bunda yo’nalishlar va bo’linmalar biznesning strategik birligi tarzida yuzaga chikadi. Dasturiy bayonot, maqsad va vazifalar darajalari, portfel taxlili yakunlari asosida firmaning o’sish strategiyasi variantlari shakllanadi.
Strategik rejalashtirish korxona faoliyatining asosiy yo’nalishlarini belgilaydi, maxsulot ishlab chiqarish va sotish sohasidagi barcha xarakatlarning maqsadga muvofiq yo’nalishini aks ettiradi. So’ngra har bir yo’nalish bo’yicha batafsil rejalar tuziladi, chunki marketing konstepstiyasini qo’llaydigan korxonalar faoliyat natijalari ko’prok savdo sohasi bilan belgilanadi, rejalar orasida tovar nusxasini yaratishdan boshlab to pirovard sotishga qadar tovar harakati jarayonlarini qamraydigan marketingni rejalashtirish alohida o’rinni egallaydi. Oddiy mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha marketing rejasi quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi.
Asosiy ko’rsatkich ma’lumotlar yig’indisi, joriy marketingga oid vaziyat bayoni, xatarlar va imkoniyatlar tafsili, vazifa va muammolar tafsili, marketing strategiyasi, xarakatlar dasturi, byudjet va nazorat.
Mo’ljal ko’rsatkich raqamlari rejaning aniq ko’rsatkichlar sari asosiy mo’ljal olishini osonlashtiradi, bu ko’rsatkichlar — ehtimol tutilgan foyda miqdori, mahsulot sotish xajmi, byudjet strukturasi va hokazolar bo’lishi mumkin.
Joriy marketing holati xarakatdagi bozor, uning xajmi, iste’molchilar tarkibi, raqiblar, o’ziga xos boshqa omillarning holat tizimi, shuningdek firmaning shu bozordagi mavqeini aniqlab beradi.
Xavf-xatar va imkoniyatlar bo’limida tovarning bozorda o’tishi bilan bog’liq bo’lgan juda ko’p qulay va noqulay sharoitlar ko’rib chiqiladi. Bu sharoitlar fan va texnikaning eng so’nggi yutuqlarini, jamiyatdagi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy o’zgarishlarni, yangi bozorlarda muxitning o’zgarishlarini va umuman firmaning
ishlab chiqarishiga ta’sir ko’rsatadigan boshqa imkoniy xodisalarni qamrashi
mumkin. Tovar rivojining istiqboli va bozor xolati o’rganilganidan so’ng bozor, foyda, savdo xajmi xissasida zaruriy va imkoniy prostentni oshirish vazifasi qo’yiladi va bu masalalarni xal etishda vujudga keladigan muammolar doirasi aniqlanadi.
Keyingi bo’lim marketing strategiyasi bo’lib, u "tashkiliy birlik o’zining marketing vazifalarini xal etishda tayanadigan fikriy, mantikiy qurilma"dir yoki umumiy ma’noda marketing strategiyasi firma imkoniyatlarini bozordagi holatga muvofiqlashtirish, qo’yilgan maqsadlarga erishishning kompleks vositalarini belgilashdan iborat.
Strategiyani ishlab chiqish jarayoni olti marketing qarori yoki kichik strategiyasini o’z ichiga oladi. Bular maqsadga muvofiq bozorni tanlash, bozorda o’z segmentiga ega bo’lish (maqsadli segment tanlovi), bozorga chiqish usullarini tanlash, marketing vositalarini tanlash, bozorga chiqish vaqtini belgilash, boshqarish-ning firmaning strategik maqsadlariga eng mos keladigan tashkiliy tarkibini tanlash. Strategiyaga qo’yiladigan asosiy talablar: variantlarning aniqligi, realligi, kompleksligi va xilma xilligi.
Marketing strategiyasi variantlari. O’zaro bir-birini to’ldiradigan ikki marketing strategiyasi guruhlari mavjud bu mahsulotga nisbatan strategiya va bozorga nisbatan strategiya.
Mahsulotga nisbatan strategiya mahsulotni bozorda sotish usullarini aniqlaydi va bozor extiyojlarini tadqiq etish va hisobga olishni buyumning sifat va qiymat tavsifini rejalashtirish negiziga qo’yadigan prinsipga tayanadi. Bozor rivoji va firma ishlab chiqarishning o’ziga xos sharoitlariga qarab mahsulot bo’yicha marketing strategiyasi uch variantga bo’linadi: past xarajatlar strategiyasi, tabaqalanish strategiyasi, tor ixtisoslashuv strategiyasi.
Bir yoki bir necha umumtarmok, yutuq omillariga ega bulib, raqiblar orasida etakchi mavqeni egallaydigan firmalar tabaqalangan strategiyadan keng foydalanadi. Mahsulotni tabaqalashtirishning asosiy usullaridan biri bu yuksak sifat va raqib mahsulotiga qaraganda alohida iste’mol xossalarini ta’minlash. Sanoat mahsuloti uchun unumdorlik, xom ashyo, yordamchi materiallar va energiya sarfi, xizmat ko’rsatish uchun mexnat sarflari asosiy omillar bo’lib xizmat qiladi. Keng iste’mol mollari uchun texnologiyaning standartlarga muvofiqliga, qo’layligi, estetik ko’rinishi va boshqalar sifat mezonlari hisoblanadi.
Bozorga nisbatan, bozor bo’yicha ham uch asosiy strategiya guruhlari mavjud bular: keng miqyosli, "plastdarmni egallash" strategiyasi, bozorni tabaqalashtirish, ixtisoslashuv yoki bozor "so’qmog’i" strategiyasi.
Keng miqyosli strategiya qaysi guruhga tushishdan qatiy nazar, mahsulotni xamma bozorlarda sotishni nazarda tutadi. Bular istiqbolli bozorlar bo’lishi mumkin, xalqaro marketing uchun bu o’z operastiyalarini amalga oshiradigan barcha mamlakatlar bozorlaridir, ichki marketing uchun esa bu segmentastiya omillariga qaramasdan barcha guruhdagi iste’molchilarni qamrab olishdir. "Plastdarmni egallash"ning asosiy sharti firma maxsulotining amalda jami xaridorlarda talab uyg’otadigan darajada muxim af-zalliklarga ega bo’lishidir. Keng miqyosli strategiyaning ikki varianti bor. Birinchi variantning o’ziga xos xususiyati shundaki, firma bir maqsadni ko’zlaydi va xamma bozorlarda maxsulotga nisbatan yagona strategiyani qo’llaydi. Masalan, firmaning maqsadi bozorda o’z xissasini ko’paytirish va foyda normasini oshirishdir; ayni paytda firma ilgor texnologiyaga ega, uning darajasi raqiblarning eng so’nggi yutuqlarini xam ortda qoldiradi; shunga muvofiq xolda u barcha bozorlarda bir xil past xarajatlar strategiyasini joriy etadi.
Keng miqyosli strategiyaning ikkinchi varianti uni tabaqalashtirish strategiyasi bilan birgalikda qo’llashdir. Firma o’z raqiblariga ko’ra bir qator ustunliklarga ega bo’lganida bu ustunlik turli bozorda turlicha namoyon bo’ladi: bir bozorda hal qiluvchi omil —tovar sifati, boshqasida ta’minot tizimi, uchinchisida reklama bo’lishi mumkin. Shu sababli firma barcha bozorlarda maxsulot sotishni mo’ljallaydigan keng miqyosli strategiyani tanlar ekan, maxsulotga nisbatan tabaqalashtirish strategiyasini qo’llaydi.
Bozorni tabaqalashtirish strategiyasi bozorni ayrim yirik segmentlarga bo’lish va xar bir segmentga nisbatan shu erda firmaning jalb etuvchanlik va raqobatbardoshlik darajasiga muvofiq aloxida strategiya tanlash bilan bog’liqdir. Jalb etuvchanlik yoki savdo istiqboli darajasi jixatidan bozorlar g’oyat istiqbolli, istiqboli mo’’tadil, istiqboli past va g’oyat past istiqbolli bozorlarga bo’linadi. Raqobat darajasi juda yuqori, yuqori, mo’’tadil, pasaygan, past darajada deb baxolanadi. Bu ikki omil bo’yicha firmaning bozor xissasi bir qator segmentlarga bo’linadi, bu segmentlarda esa turli maqsadlar amal kiladi: rivojlantirish yoki yordam berish, bozor xissasi va foyda normasini qisqartirish. Bundan tashqari, bozorni tabaqalashtirish doirasida firma eng istiqbolli segmentlar sonini aniqlaydi. Bunda mabodo firma asosiy umumtarmoq yutuq omillariga ega bo’lsa, maxsulotga nisbatan tabaqalashtirish strategiyasini qo’llash bilan amalda barcha bozorlarda yoki segmentlarning ko’pchiligida tovar sotishni amalga oshirishi mumkin. Ustunlik mikdori cheklangan xollarda firma ikki-uch eng muxim segmentlarda savdo qilish bilan chegaralanishi mumkin.7
______________________________
7.Aaker D., i dr. Marketingovie issledovaniya. Izd. 7-e. Per. s angl /Pod red. S. Bojuk. - SPb.: Piter, 2004. - 48-50 bet.
| 