52
sekund
(d)
´´
1´´ = (1/60)´ = (
π / 648
000) rad
Maydon
gektar
(e)
ga
1 ga = 1 gm2 = 104 m2
Hajm
litr
(f)
L,l
1 L = 1 l = 1 dm3 = 103
sm 3 = 10‒3 m3
Massa
tonna
(g)
t
1 t = 103 kg
(a) Mazkur birlikning belgisi 9-O‘TXKning 7-Rezolyutsiyasida tasdiqlangan
(1948, CR, 70)
(b) ISO 31, minut va sekunddan ko‘ra, o‘nli kasrlardan foydalanishni tavsiya
etadi. Lekin, navigatsiyada munitdan foydalanishning o‘z afzalliklari bor,
xususan, Yer sirtining bir minut kengligi va taxminan 1 dengiz mili masofasi
o‘zaro tengdir.
(c) Gon (yoki, gonning muqobili bo‘lgan - grad)
yassi burchakning gradusda
ifodalangan muqobul nomi bo‘lib, (
π/200)rad ga teng. Ya’ni, to‘g‘ri burchak
100 gon ga teng bo‘ladi. gonning eng asosiy amaliy ahamiyati shundaki,
Yerning qutblaridan ekvatorgacha bo‘lgan masofa, taxminan 10 000 km ni
tashkil qiladi, Yer sirtida har 1 km, Yer markaziga nisbatan 1 sentigon burchak
ostida yoy hosil qiladi. Lekin, gon birligidan amalda kamdan kam
foydalaniladi.
(d) Astronomiyada, kichik burchaklarga nisbatan, ´´
yoki milliarksekund
tarzida
belgilanadigan
arksekund
(ya’ni,
yassi
burchak
sekundi),
mikroarksekund, (mkas); pikoarksekund, (pas) lar ham keng qo‘llanadi. Bunda
arksekund, yassi burchak sekundining muqobilidir.
(e) Gektar birligi va ga belgisi, O‘TXQ tomonidan 1879-yilda qabul qilingan
(PV, 1879, 41). Gektar asosan yer maydoni o‘lchovlari uchun qo‘llanadi.
(f) Litr uchun kichik harfli
l belgisi O‘TXQ tomonidan 1879-yilda tasdiqlangan
edi (PV 1879, 41). Uning uchun muqobil belgi, katta L harfi, 16-O‘TXQ
tomonidan (1979, Rezolyutsiya 6, CR 101 va
Metrologia, 1980,
16, 56-57),
shaklan o‘xshash bo‘lgan, kichik l (el) harfi va 1 (bir) raqamlarini matnlarda
chalkashtirib yuborilishini oldini olish maqsadida qabul qilingan.
(g) Tonna va uning belgisi t, O‘TXQ tomonidan 1879-yilda tasdiqlangan (PV
1879, 41).
2.11-jadval, qiymatlari amaliy tajribalarda
keltirib chiqariladigan
kattaliklarni o‘z ichiga oladi. Shuning uchun ham ular bilan SI birliklari
o‘rtasidagi bog‘liqliklar, noaniqliklarga egadir. 2.11-jadvalda keltirlgan
birliklar ichida, astronomik birlikdan tashqari boshqa barcha birliklar,
fundamental fizik doimiylar bilan bog‘liqdirlar. Ro‘yxatdagi dastlabki
uch birliklarni, ya’ni: 1) elektronvolt, eV; 2) massaning atom birligi,
yoki, dalton – belgisi mos ravishda m.a.b1 yoki, Da; hamda, 3)
astronomik birlik, a.b.[2] larni O‘TXQ tomonidan
SI birliklari qatorida
qo‘llashga ruxsat etilgan. Ushbu jadvalda keltirilgan ko‘plab birliklar,
53
o‘lchashlar va hisob-kitoblarda aynan ushbu birliklardan foydalanish
qulay va foydali bo‘lgan maxsus sohalarda muhim ahamiyatga egadirlar.
Elektronvolt eV ning qiymati – elektron zaryadi
e ga, daltonning qiymati
Da esa, Avogadro soni
NA ga bog‘liq.
Bu kabi birliklar juda ko‘p bo‘lib, chunki, fanning ko‘plab
sohalarida, amaliy tajribalarning yoki, nazariy hisoblashlarning
natijalarini, tabiatning fundamental doimiylari orqali ifodalsh ancha
qulaydir. Bunday birliklar orasida eng ahamiyatli bo‘lganlari bu – yuqori
energiya va elementar zarrachalar fizikasida foydalaniladigan,
tabiiy
birlik (t.b.)
3
, hamda, atom va yadro fizikasi va kvant kimyosida
qo‘llaniladigan, massaning atom birligi (m.a.b.) lardir. Tabiiy birlik t.b.
alohida tizim tarzida qaraladi va undagi asosiy mexanik kattaliklar bu
tezlik, harakat miqdori va massa bo‘lib, ularning birliklari esa, mos
ravishda, yorug‘likning vakuumdagi tezligi
c0;
Plank doimiysining 2
π ga bo‘linmasi, ya’ni, kichik Plank doimiysi
deb yuritiladigan va
ħ belgisi
bilan belgilanadigani; hamda, elektron
massasi
me lardir.
Umuman olganda, mazkur birliklar uchun maxsus nom va belgilar
berilgan emas, biroq, ularni sodda qilib, tezlik t.b., belgisi
c0; massa t.b.
belgisi
me; va harakatning t.b., birligi
ħ tarzida ifodalanadi. Bu tizimda
vaqt – hosilaviy kattalik hisoblanadi va uning birligi, asosiy birliklarning
ħ𝑚𝑒∙∙𝑐02 tarzidagi nisbatdan kelib chiqadi.
Huddi shuningdek, atom birliklari tizimi uchun ham,
mazkur besh
fizik kattaliklar – massa, harakat miqdori, zaryad va energiyalar, asosiy
birliklar sifatida qabul qilinadi. Ularga mos keluvchi asosiy birliklar esa,
elementar zaryad
e; elektron massasi
me; harakat
ħ; Bor radiusi
a0;
hamda, Hartri energiyasi
Eh – lardir. Ushbu tizimda ham vaqt hosilaviy
birlik bo‘lib, uning keltirib chiqarilishi kattaliklarning ħ
𝐸ℎ
tarzidagi
nisbatiga asoslanadi. Shunga e’tibor qaratingki,
a0=
𝛼4𝜋∙𝑅∞ bo‘lib; bu
ifodada
α – yupqa struktura doimiysini,
R∞ esa Ridberg doimiysini
ifodalaydi; shuningdek,
𝐸ℎ=𝑒2(4𝜋𝜀0∙𝑎0)=2𝑅∞ℎ𝑐0=𝛼2∙𝑚𝑒∙𝑐02 bo‘lib, bu
tenglamadi,
ε0 elektr doimiysini ifodalaydi va u SI tizimida aniq
qiymatga ega. Tabiiy birliklar va atom birliklaridan jami o‘ntasi va
ularning SI dagi muqobil birliklarda ifodalangandagi son qiymatlarini,
2.11-jadvalda axborot tariqasida keltirib o‘tildi. Mazkur birliklarga
tegishli bo‘lgan
fizik kattaliklar tizimi, SI tizimi asoslangan fizik
kattaliklar tizimidan tubdan farq qilganligi bois, ushbu birliklar odatda SI
bilan birgalikda qo‘llanilmaydi va ularni O‘TXQ rasman tasdiqlamagan.
54
Hisoblash hamda, o‘lchash natijalarining tabiiy birliklar yoki, atom
birliklarida ifodalangan qiymatlarining tushunarli va ishonchli bo‘lishi
uchun, ularni albatta SI tizimidagi muqobil birliklar orqali ham ifodalab
o‘tish zarur bo‘ladi. Tabiiy birliklar (t.b.) hamda, atom birliklaridan
(m.a.b.), tegishli tor sohalardagina, xususan, atom va yadro fizikasida va
kvant mexanikasida foydalaniladi. Jadvaldagi son qiymatlarning
so‘ngida, qavs ichida ko‘rsatilgan sonlar, tegishli miqdor uchun standart
noaniqlik ko‘rsatkichini ifodlaydi.
