55
Masofa
bor radiusi
a0
0.5291772108
(18)
×
10−10 m
Energiya
hartri
energiyasi
Eh
4.35974417 (75) × 10−18
J
Vaqt
vaqt
atom
birligi
ħ𝐸ℎ
2.418884326505 (16) ×
10−17 s
(a) Ushbu jadvalda, astronomik birlikdan tashqari
boshqa barcha birliklarning
qiymatlari, P.J.Mor va B.N. Teylor muallifligidagi, CODATA 2002,
fundamental fizik doimiylarning tavsiya etilgan qiymatlari.
Rev.Mod. Phys.,
2005, 77, 1-107 manbasidan olindi. Har bir qiymat uchun standart noaniqlik
ko‘rsatkichi qavs ichida keltirilgan.
(b) 1 elektronvolt, elektronning vakuumda 1 Volt potensiallar farqidan o‘tishda
olgan kinetik energiyasiga teng. Elektronvoltga odatda, SI old qo‘shimchalari
tatbiq etiladi.
(c) Dalton (Da) va massaning atom birligi (m.a.b.) standart va tinch holatdagi
uglerod 12 atomining 1/12 qismi uchun qo‘llaniladigan aynan bitta o‘lchov
birligining o‘zaro muqobil ikki xil nomlaridir.
Daltonga odatda, SI ning old
qo‘shimchalri tatbiq etiladi. Masalan, yirik molekulalaning masasini ifodalash
uchun kilodalton kDa, yoki, megadalton, MDa; hamda,
kichik atomlar yoki
molekulalar massasini ifodlash uchun nanoDalton, nDa, yoki, pikoDalton, pDa
lar ishlatiladi.
(d) Astronomik birlik – Yer sayyorasi va Quyosh orasidagi masofaga teng. U,
massasi cheksiz kichik bo‘lgan zarrachaning, Quyosh atrofida kunlik
0.01720209895 rad masofaga harakatlanish bilan aylanuvchi, qo‘zg‘almas
Nyuton orbitasining radiusiga tengdir. Astronomik birlikning qiymati, IERS
2003 Konvensiyasidan olingan (D.D. Makkarti va G. Peti., va boshqalar,
IERS
32-Texnik bayonoti, Frankfurt-Mayn: Verlag des Bundesamts für Kartographie
und Geodäsie, 2004, 12). Astronomik birlikning metrda ifodalangan qiymatini,
XAI ning «JPL efemerida» DE403 (E.M. Standish, XAI son miqdorlar kichik
guruhi
bayonoti,
Astronomiyaning asosiy faktlari, Appenzeller ed., Dordrext:
Kluwer Akademik nashriyoti, 1995, 184-185 ) manbasidan olingan.
2.12- va 2.13-jadvallarda, SI tarkibiga kirmaydigan birliklarning,
turli xil maqsadlarda maxsus tor doiralar tomonidan qo‘llanadigan turlari
keltirilgan. Yuqorida ko‘p marta sanab o‘tilgan afzalliklarga ko‘ra,
amaliyotda SI tizimi birliklaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘lsa
ham,
biroq,
ushbu
jadvalda
keltirilgan
boshqa
birliklardan
foydalanuvchilar, o‘z muddaolari yo‘lida yengillik va qulayliklar taqdim
etishi tufayli, mazkur o‘zga tizim birliklaridan foydalanishni ma’qul
ko‘radilar. SI tizimi, fizik kattaliklarning o‘lchov birliklari uchun xalqaro
tan olingan yetakchi tizim bo‘lganligi sababidan, quyidagi 2.12- va 2.13-
jadvallarda keltirilgan birliklardan foydalanuvchilar,
mazkur birliklar
56
orqali ifodalangan qiymat va natijalarni, albatta SI birliklaridagi
nisbatlari bilan ham keltirib o‘tishlari zarurdir.
2.12-jadval, neper, bel, detsibel singari logarifmik birliklarni ham
o‘z ichiga oladi. Ular, o‘lchamsiz kattaliklar bo‘lib, o‘z xossalariga
ko‘ra, boshqa turdagi o‘lchamsiz kattaliklardan farq qiladi. Ba’zi olimlar,
ularni hatto birlik sifatida e’tirof etishni ham yoqlamaydilar.
Bunday
birliklar, tegishli fizik kattalikning logarifmik nisbatlari haqida axborot
berish maqsadida ishlatiladi. Neper, np; - fizik kattaliklarning, natural
logarifmlarga ln=loge asoslangan son qiymatlarini ifodalash uchun
ishlatiladi.
Bel va detsibell, B va dB; 1-detsibel=(1/10) B; - fizik
kattaliklarning, o‘nli logarifmlarga lg=log10 asoslangan son qiymatlarini
ifodalash uchun qo‘llanadi. Ushbu birliklarning keltirib chiqarish
yo‘llari, quyiroqda, (g) va (h) izohlar orqali bayon qilingan. Mazkur
birliklarning son qiymatlari juda kamdan-kam hollarda zarur bo‘ladi.
1
Neper,
bel va detsibel birliklari, O‘TXQ tomonidan SI birliklari
bilan birga ishlatish uchun qabul qilingan bo‘lib, biroq, ular SI birliklari
sifatida tasdiqlanmagan.
2.13-jadvaldagi birliklardan faqat ikkitasi, aynan esa, bar va bell
uchun (bel uchun detsibel tariqasida) SI ning old qo‘shimchalari
tatbiq
etiladi. Jadvalda detsibel yaqqol ajratib ko‘rsatilgan, chunki, bel
birligining o‘zi juda kam hollarda ishlatiladi.
