10
1.2-rasm. Ochiq (a) va berk (b) sikllar bo`yicha rostlash sxemalari:
T - topshirgich; R – rostlagich; RO – rostlovchi organ; RO- rostlash ob’ekti; x(t)
- topshiruvchi ta’sir; Z
1
(t) va Z
2
(t) – ichki rostlovchi ta’sir; y(t) – rostlanadigan
miqdor; F(t) - g’alayonlantiruvchi ta’sir
Ochiq tizim aslida uzatish zanjiridan iborat bo`lib, topshirgichdan berilgan
topshiruvchi ta‘sir
x(t)
rostlagichda ichki ta‘sirlar
Z
1
(t); Z
2
(t)
vositasida kerakligicha
ishlagandan keyin rostlsh ob‘ektiga uzatiladi, ammo ob‘ekt
rostlagichga teskari
ta‘sir etmaydi.
O`zgarmas tok motori
M
ning aylanish chastotasini boshqarish sxemasi
1.3,a – rasmda keltirilgan. Reostat
R
ning surilgichi vaziyatini o`zgartirganda
generator
G
ning qo`zg‘atish chulg‘ami
I
da qo`zgatish toki o`zgaradi, bu esa unda
e.yu.k.. ning,
binobarin, motor M ga keltiriladigan kuchlanishning ham
o`zgarishiga sabab bo`ladi. Motor M bilan bir valga o`rnatilgan taxogenerator TG
motor valining aylanish chastotasi
ga proporsional e.yu.k. hosil qiladi.
Taxogeneratorning cho`tkalariga ulangan voltmetr
aylanish chastotasining
birliklarida darajalangan shkalasi bo`yicha motorning chastotasini faqat vizual
nazorat qilishga imkon beradi. Agar mashinalarning tavsifnomalari stabil bo`lsa, u
holda reostat surilgichining har bir vaziyatiga motor aylanish chastotasining
ma‘lum qiymati mos keladi. Mazkur tizimda rostlagich ob‘ektga ta‘sir etadi, ammo
teskari ta‘sir bo`lmaydi; tizim ochiq sikl bo`yicha ishlaydi.
Agar
tizimning
chiqishi
rostlagichga
doim
ikkita
signal
-
topshirgichdan chiquvchi signal va ob‘ektning chiqishidan signal keladigan qilib
rostlagichga birlashtirilsa, u holda berk sikl (1.2,b-rasmga qarang) bo`yicha
ishlaydigan tizim hosil bo`ladi. Bunday tizimda faqat rostlagich ob‘ektga emas,
balki ob‘ekt ham rostlagichga ta‘sir beradi. 1.3, b-rasmda keltirilgan o`zgarmas tok
11
motori M ning aylanish chastotasini boshqarish
sxemasida tizimning chiqish
taxogenerator TG, reostat R
1
, kuchaytirgich K va reostat R harakatlanuvchi
qismining yuritish motori M1 vositasida tizimning kirishiga birlashtirilgan. Bu
sxemada motorning aylanish chastotasi avtomatik nazorat o`rnatilgan. Aylanish
chastotasi har qanday o`zgarganda motor M1 da signal paydo bo`ladi va u reostat R
ning harakatlanuvchi qismining u yoki bu tomonga (motor
M ning belgilangan
aylanish chastotasiga mos vaziyatdan) siljitadi. Agar aylanish chastotasi biror
sababga ko`ra kamaysa, u holda reostat R ning harakatlanuvchi qismi generatorning
qo`zg‘atish chulg‘ami M1 da qo`zg‘atish toki oshadigan vaziyatni egallaydi. Bu hol
generator kuchlanishining oshishiga, binobarin, motor
M aylanish chastotasining
ham oshishiga olib keladi, ya‘ni aylanish chastotasi boshlang‘ich qiymatiga
erishadi. Motor M ning aylanish chastotasi oshganda reostat R ning
harakatlanuvchi qismi teskari yo`nalishda siljiydi, natijada
motor M ning aylanish
chastotasi kamayadi.
Avtomatik rostlashning ochiq tizimi tizimga keladigan g‘alayonlar
boshqacha bo`lib qolganda o`zining ish rejimini operatorning ishtirokisiz mustaqil
o`zgartira olmaydi. Berk zanjir tizimda sodir bo`ladigan har qanday o`zgarishlarga
avtomatik javob qaytaradi.
1.3- rasm. O`zgarmas tok motorining aylanish chastotasini ochiq (a) va berk (b)
sikllar bo`yicha boshqarishning prinsipial sxemalari: R – reostat; I – gene-
ratorning qo`zg’atish chulg’ami; G- generator; II- motorning qo`zg’atish
chulg’ami; M – motor; TG- taxogenerator; M1 – reostatning harakatlanuvchi
qismini yurituvchi motor; K – kuchaytirgich
