12
1.3. Rostlash usullari
Hozir
rostlashning
1)
rostlanuvchi
miqdorning
oqishiga
qarab;
2) g‘alayonlanish (yuklama) ga qarab va 3) kombinatsiyalangan usullari
qo`llaniladi.
Rostlanuvchi miqdorning og‘ishiga qarab rostlash usulini o`zgarmas tok
motorining aylanish chastotasini rostlash tizimi (2-rasm, b) misolida ko`rib
chiqamiz. Motor M ishlayotganda rostlash ob‘ekti sifatida turli g‘alayonlar (motor
validagi yuklamaning o`zgarishi, ta‘minlovchi elektrik tarmoqdagi kuchlanishning
o`zgarishi, generator G ning yakorini aylantiradigan motor aylanish chastotasining
o`zgarishi, o`z navbatida chulg‘amlar qarshiligining, binobarin,
tokning ham
o`zgarishiga sabab bo`ladigan tashqi muhit haroratini o`zgarishi va hokazolar)
ta‘sirida bo`ladi.
Bu g‘alayonlanishlarning hammasi motor M aylanish chastotasining
belgilangan darajadan og‘ishiga sabab bo`ladi, natijada taxogenerator TG ning
e.yu.k. si o`zgaradi. Taxogenerator TG ning zanjiriga reostat R
1
ulangan. Reostat
R
1
dan
olinadigan kuchlanish U
0
taxogeneratorning
kuchlanishi U
tg
ga qarshi
ulangan. Buning natijasida kuchlanishlar farqi
= U
0
- U
tg
hosil bo`lib, u
kuchaytirgich K orqali reostat R ning harakatlanuvchi qismini siljituvchi motor M1
ga beriladi.
Kuchlanish U
0
rostlanuvchi miqdorining topshiriqdagi qiymati - aylanish
chastotasi
0
ga, taxogeneratorning kuchlanishi U
tg
esa aylanish chastotasining
joriy qiymatiga mos bo`ladi. Agar bu miqdorlar o`rtasidagi farq (og‘ish)
g‘alayonlar ta‘sirida topshiriqdagi chegaradan chiqsa, u holda rostlagichga
generator qo`zg‘atish tokining o`zgarishi tarzidagi topshiruvchi ta‘sir qiladi, bu
ta‘sir og‘ishni kamaytiradi.
Og‘ish usulida ishlaydigan tizimning sxemasi 1.4,
a
- rasmda ko`rsatilgan.
Rostlanuvchi miqdorning og‘ishi rostlovchi organni harakatga keltiradi, bu harakat
og‘ishni kamaytirishga qaratilgan. Miqdorlar farqi
(t)=x(t) - y(t)
ni hosil qilish
uchun tizimga taqqoslash elementi TE kiritiladi.
Og‘ish bo`yicha rostlashda rostlovchi organ,
rostlanuvchi miqdorning
qanday sababga ko`ra og‘ganligidan qat‘iy nazar, mustaqil harakatlanadi. Bu esa
mazkur usulning eng muhim afzalligidir.
G‘alayon bo`yicha rostlash usuli yoki g‘alayonni kompensatsiyalash
sistemada g‘alayonlovchi ta‘sirning o`zgarishini kompensatsiyalovchi qurilma
13
ishlatilishiga asoslangan.
Misol uchun o`zgarmas tok generatorining ishini ko`rib chiqamiz (1.5-
rasm). Generatorda ikkita qo`zg‘atish chulg‘ami: yakorining zanjiriga paralel
ulanadigan I va
qarshilik R
sh
ga birlashtiriladigan II bor.
Qo`zg‘atish chulg‘amlari shunday ulanganki, ularning magnit yurituvchi
kuchlari (m.yu.k.)
F
1
va
F
2
jamlanadi; generatorning qisqichlaridagi kuchlanish
jami m.yu.k.
F=F
1
+F
2
ga bog‘liq bo`ladi. Yuklama toki I kattalashganda
(yuklamaning
qarshiligi
R
yu
kamayadi) generatorning kuchlanishi U
g
yakorning
zanjiridagi kuchlanishning ko`proq pasayishi hisobiga kamayishi lozim, ammo bu
hodisa ro`y bermaydi, chunki qo`zg‘atish chulg‘ami II dagi m.yu.k.
F
2
yuklama
toki
I ga proporsional oshadi, bu esa jami m.yu.k. ning oshishiga, binobarin,
generator kuchlanishining tekislanishiga sabab bo`ladi.
1.4- rasm. Rostlash usullarini sxemalari: a - og’ish bo`yicha; b - g’alayon
bo`yicha;
1.4- rasm. Rostlash usullarini sxemalari: v – kombinatsiyalangan.
R-rostlagich; RO-rostlovchi organ; O-rostlash ob’ekti; TE – taqqoslash elementi;
x(t)-topshiruvchi ta’sir; Z
1
(t) va Z
2
(t)-ichki rostlovchi ta’sir; y(t)-rostlanuvchi
miqdor; F(t)–g’alayonlantiruvchi ta’sir.
14
Yuklama toki - generatorga beriladigan asosiy g‘alayon o`zgarganda
kuchlanishning pasayishi ana shunday kompensatsiyalanadi. Mazkur holda
qarshilik R
sh
g‘alayonni - yuklamani o`lchashga imkon beruvchi qurilma vazifasini
o`taydi.
Umumiy holda g‘alayonni kompensatsiyalash usulida ishlaydigan tizimning
sxemasi 1.4- rasm, b da ko`rsatilgan.
G‘alayonlovchi ta‘sirlar turli sabablar bilan sodir bo`lishi mumkin, shuning
uchun ular bitta emas, balki bir nechta bo`ladi. Bu esa avtomatik rostlash tizimning
ishini analiz qilishni murakkablashtiradi. odatda, yuklamaning o`zgarishi natijasida
sodir bo`ladigan g‘alayonlovchi ta‘sirlarni ko`rib chiqish bilan cheklaniladi. bu
holda rostlash yuklama bo`yicha rostlash deb ataladi.
Rostlashning kombinatsiyalangan usuli (1.4- rasm
v
, ga qarang) oldingi ikki
usulni: og‘ish va g‘alayon bo`yicha rostlash usullarini o`z ichiga oladi. Bu usul
yuqori sifatli rostlash talab etiladigan avtomatikaning
murakkab tizimini qurishda
qo`llaniladi.
1.5-rasm. O`zgarmas tok generatorining kuchlanishini rostlash prinsipial sxemasi:
G - generator; I va II - generatorning qo`zg’atish chulg’amlari; R
yu
- yuklama
qarshiligi; F
1
va F
2
- qo`zg’atish chulg’amlarining magnit yurituvchi kuchi; R
sh
–
qarshilik
1.5-rasmga ko`ra, rostlashning har qanday usulida ham avtomatik rostlash
tizimi rostlanuvchi qism (rostlash ob‘ekti ) va rostlovchi qism ( rostlagich ) dan
tuziladi. Barcha hollarda ham rostlagichning sezgir elementi va rostlovchi organi
bo`lishi lozim. Sezgir element rostlanuvchi miqdor og‘gandan keyin uning ta‘sirini
bevosita sezgir elementdan olsa va u bilan harakatga keltirilsa, rostlashning bunday
tizimi bevosita rostlash tizimi deb, rostlagich esa bevosita ta‘sirli rostlagich deb
ataladi.
15
Bevosita ta‘sirli rostlagichlarda sezgir element rostlovchi organning
vaziyatini o`zgartirish uchun yetarli quvvat hosil qilishi lozim.
Bu hol bevosita
rostlash
usulining
qo`llanilishini
cheklaydi,
chunki
sezgir
elementni
ixchamlashtirishga intilish natijasida rostlovchi organni siljitishga yetarli kuchlarni
hosil qilish qiyin. O`lchash elementining sezgirligini oshirish va rostlovchi organni
siljitishga yetarli quvvat hosil qilish uchun quvvat kuchaytirgichlar ishlatiladi.
Quvvat kuchaytirgich bilan ishlaydigan rostlagich vosita ta‘sirli rostlagich deb,
tizimning o`zi esa vositali rostlash tizimi deb ataladi.
Vositali rostlash tizimlarida rostlovchi organni siljitish uchun boshqa
energiya manbaidan yoki rostlanuvchi ob‘ektning energiyasi hisobiga harakatga
keluvchi yordamchi mexanizmlardan foydalaniladi. Shunda sezgir element
yordamida mexanizmning boshqaruvchi organiga ta‘sir etadi.
