173
5.
GTI to`sqichlarini avtomatik boshqarish sxemalari qanday?
6.
Nasos uskunalarining avtomatik boshqarish sxemalarini tushuntiring?
7.
Nasoslarni to‘ldirishning avtomatik boshqaruv sxemalari qanday?
8.
Mahkamlovchi armaturani avtomatik boshqarish sxemalari haqida tushuncha
bering?
9.
Nasoslarni avtomatik boshqaruv tizimida qanday kontrollerlar qo‘llanadi?
13-bob.
Avtomatlashtirilgan boshqaruv va markazlashgan nazorat tizimlari
13.1.Umumiy ma’lumotlar
Suv
xo`jaligi
ishlab
chiqarishida
samaradorlik
hamda
mehnat
unumdorligini oshirishda ilmiy-texnika taraqqiyotining asosiy yo`nalishlaridan biri
bo`lgan texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan
boshqarish tizimini
(TJABT) yaratish va tatbiq etishdir. Hisoblash texnikasi asosida yaratilgan
texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlar, texnologik
komplekslarni boshqarishda mahsulotning sifat va miqdor ko`rsatkichlarini
ma‘lum texnologik va texnik–iqtisodiy
mezonlardan foydalanib, axborotlarni
markazlashgan tarzda hisoblaydi. Suv xo`jaligi ishlab chiqarishida o`zgarib
turadigan tashqi muhitning ta‘sirlari sharoitda ishlab chiqarish zahiralaridan
foydalanish TJABT ning asosiy masalasidir.
TJABTlarni quyidagi belgilari bo`yicha sinflarga bo`lish mumkin: 1)
avtomatlashtirilayotgan ishlab chiqarishning xususiyati bo`yicha (uzluksiz va
diskret uzluksiz ishlab chiqarish jarayoni); 2) boshqarish ob‘ektlarining
murakkabligi bo`yicha; 3)funksional algoritmik belgisi bo`yicha (tizim
hisoblaydigan boshqarish masalalari ko`lami va axborot hajmi); 4) tizimning
texnikaviy darajasi bo`yicha.
Boshqarish
ob‘ektlarining
murakkablik
darajasi
sifatida
nazorat
qilinayotgan kattaliklar va boshqaruv ta‘sirlarining miqdori ifodalanadi.
Shuni
qayd
qilib
o`tish
kerakki,
texnologik
jarayonlarning
avtomatlashtirilgan boshqarish tizimi yordamida texnologik jarayonlarni avtomatik
va avtomatlashtirilgan (odam ishtirokida) ravishda ‗tashkil
etish mumkin, uning
ishlab chiqarishning ABTsidan prinsipial farqi ham shudir, odam bunda
korxonaning iqtisodiy faoliyatini boshqarish zanjirida ishtirok etadi.
Texnologik jarayonlar darajasidagi boshqarish
tizimlari real vaqt
masshtabida, ya‘ni texnologik jarayonlar bilan bir vaqtda ishlashi lozim. Bu holda
174
boshqaruvchi hisoblash mashinasiga (BXM) axborotlar hajmi cheklangan
massivlar shaklida emas, balki amalda cheksiz tasodifiy ketma-ketliklar shaklida
beriladi. Axborotlarni qayta ishlash esa cheklangan vaqt birligida bajariladi,
ularning miqdori boshqarish vazifasi va ob‘ektlarning
dinamik xususiyatlariga
bog‘liq. Bundan texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan boshqarish
tizimlarni algoritmik ta‘minlashda qo`shimcha talablar vujudga keladi: ular
o`zlarini iqtisodiy jihatdan oqlashlari lozim, ya‘ni birinchidan,
axborotni qayta
ishlashga ketgan vaqt bo`yicha, ikkinchidan esa BXMning xotirasidan foydalanish
hajmi bo`yicha, boshqacha qilib aytganda kelayotgan axborotni o`z vaqtida «ko`rib
chiqish» kerak. Bu talablarga iterativ siklik hisoblash (staxostik approksimatsiya
yo`li bilan hisoblash, rekursiv regressiya yo`li va shu kabilar) usuli javob beradi.
Ulardan quyidagi masalalarni hal qilishda foydalanish mumkin: 1) texnologik
kontrol va texnika-iqtisodiy ko`rsatkichlarni hisoblash vazifalarini o`rganganda
kerakli
foydali signalni ajratib olish; 2) ko`p o`lchashli, raqamli boshqarishda; 3)
identifikatsiyalash va adaptatsiyalashda; 4) optimallash va koordinatlarda.
Texnikaviy darajasi va murakkabligining ortishiga qarab TJABTni lokal,
kompleks va integrallangan tizimlarga ajratish mumkin.
Lokal TJABTlar – kam miqdordagi bir turli asosiy yoki yordamchi
operatsiyalar texnologik jarayonlarining avtomatlashtirilgan
boshqarish tizimlari
(apparat, qurilma, agregat). Bu oraliq jarayon bo`lib, u yanada murakkab tizimga
o`tishi lozim. Bunday tizimlar avtomatik ravishda bajarilayotgan vazifalarining
kamligi bilan tavsiflanadi va bunda TJABT ning 0, 1, 2 sinflarini qo`llash
maqsadga muvofiqdir.
