179
a) b) v)
3.2-rasm. Struktur sxemalardagi shartli belgilashlar:
a- dinamik zveno; b-taqqoslash elementi; v-tarmoqlanish tuguni
4. Funksional-texnologik sxemalar turli texnologik ob‟ektlarni avtomatik
nazorat (AN), boshqarish (AB) va rostlash (AR) tizimlarini ifodalashda
qo„llaniladi. Bu sxemalarda ob‟ektdagi texnologik jarayonni avtomatlashtirishning
strukturasi va xarakteri, shuningdek unda qo„llaniladigan avtomatlashtirish
vositalari
va
asboblari
belgilab
beriladi.
Funksional-texnologik
sxema
avtomatlashtirilishi lozim bo„lgan ob‟ektning ish jarayoni texnologik sxemasi bilan
va uni avtomatlash-tirishda qo„llaniladigan funksional
elementlarining shartli
belgilari majmuidan iboratdir. Bu sxemadagi shartli belgilash va tasvirlar amaldagi
davlat va tarmoq standartlari asosida bajariladi. Funksional-texnologik sxemalar
turli texnologik ob‟ektlarini avtomatlashtirish loyixalari, ularni amalga oshirish
uchun zarur bo„lgan ishchi hujjatlar (yig„ish, montaj va b.) sxema va chizmalarda
qo„llaniladi.
ABT ning sifatli va ishonchli ishlashi tizim elementlarining to„g„ri
tanlanishiga bog‟liq. Buning uchun boshqariluvchi ob‟ekt va boshqarish
qurilmasining barcha elementlarini xarakteristikalarini bilish lozim.
Amaliy mashg„ulotni bajarish uchun talaba birinchi navbatda o„xshash
turdagi ABT (yoki ART)larning prinsipial sxemalari asosida
ularning tuzilishi va
ishlashini bilishi talab etiladi.
Avtomatik boshqarish qurilmalari (ABQ)lar odatda konstruktiv jihatdan
yaxlit holda shaklantirilgan bo‟lsada ularni ma‟lum bir vazifa (funksiya)larni
bajaruvchi alohida elementlardan tashkil topgan deb qaraladi.
180
Bu elementlarni
funksional elementlar deyiladi va ularni vazifasi har birining
nomida o„z aksini topgan. Quyida ABQ va rostlagichlarning asosiy funksional
elementlari keltirilgan.
1.
Topshirgich element (TE)ning vazifasi - rostlagichga topshirik berish, ya‟ni
u boshqariluvchi kattalik uchun etalon bo„lgan (berilgan) qiymatni ishlab berish.
TE BOni ishlash algoritmi(IA)ni belgilab beradi.
2
. Qabul elementi (QE) (yoki o„lchagich, sezgir element) boshqaruv
kattalikning ayni qiymati haqida ma‟lum bir fizik ko„rinishdagi ma‟lumot olish
vazifasini bajaradi.
3.
Taqqoslash elementi (TqE)ning vazifasi esa
boshqariluvchi kattalikning
berilgan - etalon qiymati
x
0
(t) bilan uning ayni, haqiqiy qiymati
y(t) taqqoslanadi.
TqE chiqishida taqqoslash natijasi
y
x
0
ko„rinishida olinadi. Buning uchun
ikkala taqqoslanayotgan kattaliklar bir xil fizik ko„rinishda bo„lishi kerak.
4.
Boshqaruvchi element (BE) boshqarish algoritmi asosida boshqarish
signalini shakllantiradi. Odatda BEga kelayotgan signal kam quvvatli bo„lganligi
sababli bu signal ko„pincha ijro elementini harakatga keltirish uchun yetarli
bo„lgan quvvatgacha kuchaytiriladi. Shuning uchun ko„p
hollarda BE
kuchaytiruvchi element (
KE) ko„rinishda ham beriladi. Murakkabroq boshqarish
algoritmlarini tashkil etishda (shakllantirishda) hozirgi zamonaviy elektron AB va
N tizimlarida boshqaruvchi element sifatida kichik EHM lar, mobil mashinalarda
bort mikroprotsessorlari qo„llaniladi.
5.
Ijrochi element (IE) boshqarish signalini boshqaruvchi ta‟sir
U(t) ga
o„zgartirib beradi va BOning boshqaruv organiga ta‟sir qiladi. Agar ob‟ektning
boshqaruv (rostlash) organi mexanik siljishi orqali harakatga keltirilsa
IE ni ijro
mexanizmi deb ham ataladi.
6.
Korrektlovchi element (KrE) rostlash jarayonining dinamik xossalarini
yaxshilash uchun xizmat qiladi va tizimga asoslangan zaruriyat bo„lgandagina
kiritilishi mumkin.
Tizimning funksional sxemasini tuzishda funksional elementlar ajratib
olingandan so„ng, ularning kirish va chiqish kattaliklari va bu kattaliklarini
181
elementlararo uzatish yo„nalishi aniqlab olish va shartli belgilar bilan ifodalash
lozim bo„ladi.
TOPSHIRIQNI BAJARISH TARTIBI
Umumiy holda ABTni funksional sxemasini tuzish quyidagi tartibda amalga
oshiriladi:
1) tizimni tashkil etuvchi funksional elementlarga
ajratib olinadi;
2) har bir funksional elementlar, hamda BO uchun kirish va chiqish
kattaliklari aniqlanadi;
3) bu kattaliklarning bir elementdan boshqasiga o„tish yo„nalishi va tartibi
aniqlab olinadi;
4) yuqorida aniqlangan elementlarning qisqacha nomi va kattaliklarning
fizik ko„rinishidagi
belgilari aniqlanib, ularning sxemalari tuziladi. Barcha
elementlar sxemalaridan foydalanib va kirish hamda chiqish kattaliklarining
uzatish yo„nalishlarini hisobga olgan holda tizimning funksional sxemasi tuziladi.
2-amaliy mashg‟ulot topshirig‟ini bajarishni
idishdagi suyuqlik sathini
