Mashinasozlik ishlab chiqarish turlari va ularni texnologik

37 
Shunday qilib, butun korxona yoki sexni ishlab chiqarishini tasniflash ishlab 
chiqarish va texnologik jarayonlarni ustunli tasnif belgisi asosida bajariladi. 
Tayyorlanadigan buyum umuman takrorlanmaydigan yoki noaniq vaqt 
oralig„ida takrorlanadigan bo„lsa, bunday ishlab chiqarish donalab ishlab chiqarish 
deyiladi. Bir ish joyida davriy takrorlanishlarga ega bo„lmagan turli operatsiyalarni 
bajarilishi, qo„llaniladigan jixozlarning universalligi donalab ishlab chiqarishning 
o„ziga xos belgisi hisoblanadi. 
Ishlab chiqarishni bu turida detallarni tayyorlash texnologik jarayoni zichlangan 
tasnifga ega.Bitta dastgohda bir nechta operatsiyalar bajariladi va ko„pincha turli 
konstruksiya va turli materiallardan tayyorlanadigan detallarga to„liq ishlov beriladi. 
Turli xil ishlarni bir dastgohda bajarilishda uni sozlash va rostlash ishlariga ko„p vaqt 
sarflanadi. Donalab ishlab chiqarishda moslsmalar, kesuvchi va o„lchov asboblarini 
universal turlari, asosan standartga moslari, qo„llaniladi. 
Donalab ishlab chiqarishda ishlab chiqariladigan mahsulotlarni tannarxi nisbatan 
yuqori bo„ladi. 
Bunday ishlab chiqarish turiga buyumning tajribaviy namunasini tayyorlaydigan 
eksperimental sexlar, yirik gidrotrubinalar, juda katta metall kirkuvchi dastgohlar, 
prokatlash dastgohlari, kemasozlik va boshqa shu kabi maxsulotlar ishlab 
chiqaradigan og„ir mashinasozlik korxonalari kiradi. 
Ma‟lum vaqt oralig„ida doimo takrorlanib turadigan buyumlarni seriyalab va 
detallarni partiyalab tayyorlashni amalga oshiradigan ishlab chiqarish seriyalab ishlab 
chiqarish deb ataladi. Ish joyida bir nechta davriy takrorlanadigan operatsiyalarning 
bajarilishi, detallar partiyasining kattaligi seriyalab ishlab chiqarishning asosiy belgisi 
hisoblanadi. 
«Partiya» tushunchasi detallar soniga, «seriya» tushunchasi esa bir vaqtda ishlab 
chiqarishga tushiriladigan mashinalar soniga tegishlidir. Partiyadagi detallar soni va 
seriyadagi mashinalar soni turlicha bo„lishi mumkin. 
Seriyali ishlab chiqarishda seriyadagi mahsulotlar soni, ularni tasnifi va mehnat 
sarfi, yil davomida seriyada qaytalanishiga bog„liq holda kichik seriyali, o„rta seriyali 
va yirik seriyali ishlab chiqarishlarni ajratadilar. Bunday bo„linish mashinasozlikni 

38 
turli tarmoqlari uchun shartlidir: seriyadagi mashinalarni soni bir bo„lganda, ammo 
turli o„lchamli, ishlab chiqarishni murakkabligi, mehnat sarfiga qarab turli ishlab 
chiqarishlarga kiritish mumkin. (1.1-jadval) 
1.1-jadval 
Seriyaga ko„ra mashinalar sonini taxminiy taqsimoti 
Ishlab 
chiqarish turi 
Seriyadagi mashinalar soni (kattaligiga ko„ra) 
Yirik 
O„rtacha 
Kichik 
Kichik 
seriyali 
2-5 
6-25 
10-50 
O„rta seriyali 
6-25 
26-150 
51-300 
Yirik seriyali 
25dan ortiq 
150dan ortiq 
30dan ortiq 
Seriyaliishlabchiqarishdatexnologikjarayonasosandifferensiyallashgan, 
ya‟nialohidadastgohlargabiriktirilgan, 
alohidabo„linganko„rinishdaamalgaoshiriladi. 
Bunda dastgohlarni xar xillari ishlatiladi: universal, ixtisoslashtirilgan, maxsus, 
avtomatlashtirilgan va hokazolar, ayniqsa sonli dasturli boshqariladigan zamonaviy 
dastgohlardan keng foydalaniladi. Dastgohlar shunday tanlanishi kerakki, bunda bir 
seriyadagi mashinalarni ishlab chiqarishdan, konstruksiyasiga ko„ra undan nisbatan 
farq qiladigan boshqa mashinalar seriyasini ishlab chiqarish mumkin bo„lsin. 
Ixtisoslashtirilgan va maxsus moslamalar, kesuvchi va o„lchov asboblarini keng 
qo„llanishi, detallarni tayyorlash texnologik operatsiyalari davriy takrorlanib turishi 
hisobiga, ularga ketgan xarajatlarni qoplaydi. U yoki bu turdagi dastgoh, moslama 
kesuvchi va o„lchov asboblarini tanlash tegishli birlamchi iqtisodiy hisob-kitoblar 
asosida bajarilishi kerak[6]. 
Seriyali ishlab chiqarish donalabga qaraganda iqtisodiy nuqtai-nazardan afzal, 
chunki bunda dastgohlardan va ishchilardan foydalanishni samaraligi, mehnat 
unumdorligini yuqoriligi mahsulot tannarxini kamaytirishga olib keladi.Bunday 
ishlab chiqarish turiga, odatdagi metall qirquvchi dastgohlar, qo„zg„almas ichki 
yonuv dvigatellari, uncha katta bo„lmagan gidroturbinalar, shuningdek, to„qimachilik 
mashinasozligi ishlab chiqarishlari va boshqalar kiradi. Katta miqdordagi bir xil 

39 
mahsulotlarni tayyorlanishi bitta ishchi joyida bir xil doimiy qaytalanuvchi 
operatsiyalarni tinimsiz bajarilishi orqali amalga oshiriladigan ishlab chiqarish 
ommaviy deyiladi. Ommaviy ishlab chiqarish ikki ko„rinishda bo„ladi: 
-oqimli ommaviy ishlab chiqarish, bunda detallarni texnologik jarayondagi 
operatsiyalar tartibida joylashtirilgan ishchi joylar bo„yicha belgilangan vaqt 
oralig„ida uzluksiz harakati amalga oshiriladi. 
Mahsulot chiqarishga ketadigan vaqt oralig„i takt deyiladi: 
N
m
Fg
T
*
60

, min 
Bu erda: 
Fg
–bir smenali ishda dastgohni yillik ish vaqti; 
m
-smenalar soni;
N
-bir yilda ishlov beriladigan bir xil nomdagi detallar soni. 
T
-ommaviy to„g„ri oqimli ishlab chiqarish.
Bunda ham texnologik operatsiyalar ketma-ketligida joylashtirilgan ishchi 
joylarida detalga ishlov beriladi, ammo ayrim operatsiyalarni bajarishga ketgan vaqt 
xar xil bo„ladi. Buning oqibatida ba‟zi dastgohlar oldida detallar qoladi va detallar 
xarakati to„xtashlar bilan boradi. Katta sondagi maxsulotlar chiqarish,ommaviy ishlab 
chiqarishni tashkil etishga ketgan xarajatlarni oqlaydi va maxsulot tannarxi seriyali 
ishlab chiqarishga nisbatan kam bo„ladi. Katta sondagi maxsulotlarni chiqarishdagi 
iqtisodiy samarodorlikni qo„ydagicha aniqlash mumkin: 
м
c
S
S
С
n


bu erda: n - maxsulotlar birligi soni; 
S - seriyalidan ommaviy ishlab chiqarishga o„tishidagi harajatlar; 
S– maxsulotni seriyali ishlab chiqarishdagi tannarxi; 
S
m
- maxsulotni ommaviy ishlab chiqarishdagi tannarxi: 

Download 8,1 Mb.