37
Shunday qilib, butun korxona yoki sexni ishlab chiqarishini tasniflash ishlab
chiqarish va texnologik jarayonlarni ustunli tasnif belgisi asosida bajariladi.
Tayyorlanadigan buyum umuman takrorlanmaydigan yoki noaniq vaqt
oralig„ida takrorlanadigan bo„lsa, bunday ishlab chiqarish donalab ishlab chiqarish
deyiladi. Bir ish joyida davriy takrorlanishlarga ega bo„lmagan
turli operatsiyalarni
bajarilishi, qo„llaniladigan jixozlarning universalligi donalab ishlab chiqarishning
o„ziga xos belgisi hisoblanadi.
Ishlab chiqarishni bu turida detallarni tayyorlash texnologik jarayoni zichlangan
tasnifga ega.Bitta dastgohda bir nechta operatsiyalar bajariladi va ko„pincha turli
konstruksiya va turli materiallardan tayyorlanadigan detallarga to„liq ishlov beriladi.
Turli xil ishlarni bir dastgohda bajarilishda uni sozlash va rostlash ishlariga ko„p vaqt
sarflanadi. Donalab ishlab chiqarishda moslsmalar, kesuvchi va o„lchov asboblarini
universal turlari, asosan standartga moslari, qo„llaniladi.
Donalab ishlab chiqarishda ishlab chiqariladigan mahsulotlarni tannarxi nisbatan
yuqori bo„ladi.
Bunday ishlab chiqarish turiga buyumning tajribaviy namunasini tayyorlaydigan
eksperimental sexlar,
yirik gidrotrubinalar, juda katta metall kirkuvchi dastgohlar,
prokatlash dastgohlari, kemasozlik va boshqa shu kabi maxsulotlar ishlab
chiqaradigan og„ir mashinasozlik korxonalari kiradi.
Ma‟lum vaqt oralig„ida doimo takrorlanib turadigan buyumlarni seriyalab va
detallarni partiyalab tayyorlashni amalga oshiradigan ishlab chiqarish seriyalab ishlab
chiqarish deb ataladi. Ish joyida bir nechta davriy takrorlanadigan operatsiyalarning
bajarilishi, detallar partiyasining kattaligi seriyalab ishlab chiqarishning asosiy belgisi
hisoblanadi.
«Partiya» tushunchasi detallar soniga, «seriya» tushunchasi esa bir vaqtda ishlab
chiqarishga tushiriladigan mashinalar soniga tegishlidir. Partiyadagi detallar soni va
seriyadagi mashinalar soni turlicha bo„lishi mumkin.
Seriyali ishlab chiqarishda
seriyadagi mahsulotlar soni, ularni tasnifi va mehnat
sarfi, yil davomida seriyada qaytalanishiga bog„liq holda kichik seriyali, o„rta seriyali
va yirik seriyali ishlab chiqarishlarni ajratadilar. Bunday bo„linish mashinasozlikni
38
turli tarmoqlari uchun shartlidir: seriyadagi mashinalarni soni bir bo„lganda, ammo
turli o„lchamli, ishlab chiqarishni murakkabligi, mehnat sarfiga qarab turli ishlab
chiqarishlarga kiritish mumkin. (1.1-jadval)
1.1-jadval
Seriyaga ko„ra mashinalar sonini taxminiy taqsimoti
Ishlab
chiqarish turi
Seriyadagi mashinalar soni (kattaligiga ko„ra)
Yirik
O„rtacha
Kichik
Kichik
seriyali
2-5
6-25
10-50
O„rta seriyali
6-25
26-150
51-300
Yirik seriyali
25dan ortiq
150dan ortiq
30dan ortiq
Seriyaliishlabchiqarishdatexnologikjarayonasosandifferensiyallashgan,
ya‟nialohidadastgohlargabiriktirilgan,
alohidabo„linganko„rinishdaamalgaoshiriladi.
Bunda dastgohlarni xar xillari ishlatiladi:
universal, ixtisoslashtirilgan, maxsus,
avtomatlashtirilgan va hokazolar, ayniqsa sonli dasturli boshqariladigan zamonaviy
dastgohlardan keng foydalaniladi. Dastgohlar shunday tanlanishi kerakki, bunda bir
seriyadagi mashinalarni ishlab chiqarishdan, konstruksiyasiga ko„ra undan nisbatan
farq qiladigan boshqa mashinalar seriyasini ishlab chiqarish mumkin bo„lsin.
Ixtisoslashtirilgan va maxsus moslamalar, kesuvchi va o„lchov
asboblarini keng
qo„llanishi, detallarni tayyorlash texnologik operatsiyalari davriy takrorlanib turishi
hisobiga, ularga ketgan xarajatlarni qoplaydi. U yoki bu turdagi dastgoh, moslama
kesuvchi va o„lchov asboblarini tanlash tegishli birlamchi iqtisodiy hisob-kitoblar
asosida bajarilishi kerak[6].
Seriyali ishlab chiqarish donalabga qaraganda iqtisodiy nuqtai-nazardan afzal,
chunki bunda dastgohlardan va ishchilardan foydalanishni samaraligi, mehnat
unumdorligini yuqoriligi mahsulot tannarxini kamaytirishga olib keladi.Bunday
ishlab chiqarish turiga, odatdagi
metall qirquvchi dastgohlar, qo„zg„almas ichki
yonuv dvigatellari, uncha katta bo„lmagan gidroturbinalar, shuningdek, to„qimachilik
mashinasozligi ishlab chiqarishlari va boshqalar kiradi. Katta miqdordagi bir xil
39
mahsulotlarni tayyorlanishi bitta ishchi joyida bir xil doimiy qaytalanuvchi
operatsiyalarni tinimsiz bajarilishi orqali amalga oshiriladigan ishlab chiqarish
ommaviy deyiladi. Ommaviy ishlab chiqarish ikki ko„rinishda bo„ladi:
-oqimli ommaviy ishlab chiqarish, bunda detallarni
texnologik jarayondagi
operatsiyalar tartibida joylashtirilgan ishchi joylar bo„yicha belgilangan vaqt
oralig„ida uzluksiz harakati amalga oshiriladi.
Mahsulot chiqarishga ketadigan vaqt oralig„i takt deyiladi:
N
m
Fg
T
*
60
, min
Bu erda:
Fg
–bir smenali ishda dastgohni yillik ish vaqti;
m
-smenalar soni;
N
-bir yilda ishlov beriladigan bir xil nomdagi detallar soni.
T
-ommaviy to„g„ri oqimli ishlab chiqarish.
Bunda ham texnologik operatsiyalar ketma-ketligida joylashtirilgan ishchi
joylarida detalga ishlov beriladi, ammo ayrim operatsiyalarni bajarishga ketgan vaqt
xar xil bo„ladi. Buning oqibatida ba‟zi dastgohlar oldida detallar qoladi va detallar
xarakati to„xtashlar bilan boradi. Katta sondagi maxsulotlar chiqarish,ommaviy ishlab
chiqarishni tashkil etishga ketgan xarajatlarni oqlaydi va maxsulot tannarxi seriyali
ishlab chiqarishga nisbatan kam bo„ladi. Katta sondagi
maxsulotlarni chiqarishdagi
iqtisodiy samarodorlikni qo„ydagicha aniqlash mumkin:
м
c
S
S
С
n
bu erda: n - maxsulotlar birligi soni;
S - seriyalidan ommaviy ishlab chiqarishga o„tishidagi harajatlar;
S– maxsulotni seriyali ishlab chiqarishdagi tannarxi;
S
m
- maxsulotni ommaviy ishlab chiqarishdagi tannarxi:
