205
Tut bargida sodir bo’ladigan fiziologik jarayonlar, hamda ularning tashqi muxitga bog’liqligi. Atmosferada kiska zangori - binafsha nurlar uzun
kizil nurlarga nisbatan kuchliroq yutilib, atmosfera suv bug’i (bulut) chang va
tutun bilan qancha ko’p tuyingan bo’lsa, bu nurlar shuncha ko’proq yutiladi.
Tarqoq yorug’lik qizil nurlar atmosferaga nisbatan ko’proq bo’lib, ularni o’simlik
yaxshi o’zlashtiradi.
Quyosh radiasiyasining kuchi ham o’simliklarning fotosinteziga, o’sish va
rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Kuyosh radiasiyasining kuchlanishi sutka
davomida ham o’zgarib turib, tushki soatlarda maksimumga yetadi. Mu’tadil
iqlimli rayonlarda eng ko’p fotosintez odatda, eng katta quyosh radiasiyasiga
to’g’ri kelib, bu holat tushki soatlarda ruy beradi. Janubiy rayonlarda esa kunning
issiq soatlarida fotosintez jarayoni sustlashib, ertalab va tushdan keyin eng
ko’pga yetadi.
Yorugliksevar o’simliklarda, jumladan tut daraxtida fotosintez yorug’lik
tezligining ortishiga mutanosib ravishda o’sadi va yorug’lik to’g’ri tushib
turganda eng ko’p bo’ladi.
Fotosintez jarayoni quyidagicha ruy beradi. Xavoda aralashgan karbonat
angidrid bargdagi mayda teshikchalar (lablar) orqali uning ichiga kiradi.
Bargdagi suvda karbonat angidrid erib, so’ngra xlorifill donachalari bo’lgan
ustunsimon parenxima to’qima hujayralarining ichiga o’tadi. quyosh nuri
ta’sirida xlorifill donachalaridagi karbonat angidrid bilan suv qo’shilib, yangi
organik modda - uglevod hosil bo’ladi.
Uglevodlar o’simlikning butun organlari uchun oziq va energiya manbaidir.
Ular o’simlikning tana va ildizlarida yangi to’qimalarning vujudga kelishi va
o’sishga yordam qiladi.
Kuzda uglevodlar zapas holda to’planib, kuklamda esa yangi organlarni
hosil qilishga sarflanadi.
O’simlikda fotosintez jarayonining tezlik darajasi birinchi navbatda
bargning morfologik va anatomik tuzilishiga ta’sir qiladi. Buni Yaponiya ilmiy
206
tekshirish muassasalari va O’rta Osiyo Ipakchilik ilmiy - tadkikot institutida olib
borilgan tajribalardan kurish mumkin. Jumladan, yorug’lik yaxshi tushgan tut
bargida ustunsimon parenxima to’qimalari ko’p qatorni tashkil etib, barg seret,
kand va oksil moddalarga boy bo’ladi. Binobarin, bunday barglarning
to’yimliligi yuqori bo’lganligidan ipak qurti og’ir va sifatli pilla o’raydi.
