Urg’ochi gul - tumshuqcha ustki tamonidan, o’rtada qisqa yoki uzun
ustuncha va pastki qismida tuguncha bo’ladi.
Urug’lanish hodisasi - Erkak gulning changi shamol yordamida urgochi
gulning tumshukchasiga kelib tushgach, u yerda chang naychalari orqali chang
urgochi gulning mo’rtak xaltachasiga kelib tushadi va kushalok urug’lanish sodir
bo’ladi, natijada tutning urug’i va mevasi hosil bo’ladi.
208
Tut mevasi va urug’i. Urug’lanish tugagach onalik gulining tumshukchasi
och kungir tusga kiradi va asta-sekin qurib tushadi. Shundan 2-3 xafta utgach,
tupgullar mevaga aylanadi. Tupgulning har bir gulidan alohida, soxta meva
rivojlanib ularning yigindisi tupmevasini tashkil etadi. Tut daraxtining tupmevasi
tutning turi yoki naviga qarab uzunligi 7 mm. dan 45 mm. gacha, og’irligi 1 g.
dan 5 g. gacha (sermevali Lixi - 2 navida ) bo’ladi.
Tut daraxtinig ko’pchilik urg’ochi navlari tupmevasi serurug’ (20 dan 120
tagacha) bo’ladi. Ba’zi navlari (Balxi tut, Bedona tut, Marvarid tut, Xuroz tut,
Tojikiston urug’siz tuti) ning mevasi esa puch urug’li yoki urug’siz bo’ladi. Buni
partenokarpiya (Yunoncha “partenos“ - bokira, iffatli qiz va “karpos“ meva)
hodisasi deyilib, unda urug’lanish jarayoni sodir bulmay, meva hosil bo’ladi va
bunday meva urug’siz yoki deyarli puch urug’lidir. Ma’lumki, tutning ko’p
xillari diploid (ikki ploid) li, ya’ni 28 ta xromosomaga ega. Bu har bir ploid 14 ta
xromosomaga egaligini bildiradi. Bu xildagi tutlarda urug’lanish jarayoni normal
holatda ruy beradi, hosil bo’lgan meva to’q urug’lidir.
Shu bilan birga xromosomalar to’plami karrali oshgan - tri - tetra - penta va
xatto 308 tagacha ) bo’lib, ularni ko’p, ya’ni poliploidli tutlar deyiladi. Yuqorida
kayd etilgan Balxi tut, Bedona tut, Marvarid tut, Xuroz tut va Tojikiston urug’siz
tuti uchploidli, ya’ni xromosomalar to’plami 42 tadan iborat. Bunday tutlarning
aksariyati urgochi gulli bo’lib, tabiiy sharoitda ularga tushgan diploid (28 ta
xromosoma) li erkak tutning spermasi urgochi gul urug’ mo’rtagidagi tuxum
hujayrani otalantirolmaydi. Chunki, otalik gulidagi xromosomalar to’plami (28
ta) bilan onalik xromosomalari to’plami (42 ta) o’rtasida muvozanat bo’lmaydi.
|
