221
Hozirgi kunda har bir viloyatda urug’lik tutzorlar mavjuddir. O’zbekistonda
ixtisoslashtirilgan 14 ta pillachilik sovxozlari va 4 ta Davlat tutchilik
ko’chatzorida 70-80 s. atrofida duragay tut urug’i tayyorlanadi.
Tut daraxtida mevalarning yetilishi uning yoshiga, naviga ekilish qalinligiga
va tuproq iqlim sharoitiga bog’liqdir. Yuqorida aytib o’tganimizdek O’rta Osiyo
va jumladan O’zbekistonda
mevaning pishishi, ayni vaqtda urug’ning yetilishi,
may oyinning ikkinchi yarmidan boshlanadi. Tut mevaning ilk pishishi davri
iqlim sharoitiga bevosita bog’liqdir.
Tut mevasi juda qisqa vaqtda, ya’ni 10-15
kun ichida pishib bo’ladi. Pishgan mevalar salgina shamol bilan yerga tuqiladi.
To’kilgan mevalarni yig’ish juda keyin bo’lib, unga ko’p mexnat sarf qilinadi.
Shuning uchun tut mevasining yig’ish va urug’ini ajratib olish uchun kerakli
bo’lgan asbob-uskunalari mevasi pishguncha taxt qilib qo’yish juda muhimdir.
Tut urug’i tayyorlanadigan joyda kattaligi 4-6 m keladigan 15-20 ta chodir,
10-15ta chelak, 20-25 ta yogoch, mevani tashish uchun 20-30
ta yashik yoki
savat, zarur miqdorda transport vositalari tayyor bo’lishi kerak. Tayyorlov
punktida mevani tortib olish uchun bitta tarozi,
mevani yoyishga kerakli
miqdorda siyrak to’qilgan mato: tut mevasini ezib urug’ini kuritish uchun bitta
VST-1.5 markali mashina yoki uzum ezgich (drobilka) va kichkina press
mashina: ezilgan tut mevalarni solish uchun 2-3ta katta, 10-15 ta kichik bochka;
ko’zi 2-3mm li 10-15ta va ko’zi1.0-1.5 mm li 5-6ta sim to’r hamda 5-6ta katta
chumich; tut urug’ini solish va saqlash uchun har bir tayyorlov punktida, yetarli
miqdorda qalin matodan tikilgan qoplar bo’lishi kerak.
Tut urug’i tayyorlashni to’g’ri tashkil qilish uchun ikkita brigada tuziladi.
Bitta brigada tut mevasini teradi.
Ikkinchisi tut mevalarini ezib, undan urug’ini
ajratib oladi. Tut mevasiniing pishishidan boshlab uni har kuni yig’ish kerak.
Buning uchun daraxt tagiga chodir yoyiladi, so’ngra uzun xoda bilan tutning
yug’on
shoxlariga asta-sekin urib, silkitiladi. qattiq silkitish mumkin emas,
chunki xom mevalari ham to’kilish mumkin.
222
O’rta Osiyo sharoitida tut mevasini yig’ishga may oyining oxirida kirishilib,
iyunning o’rtalari tamomlanadi. Uni yig’ish tashish va urug’ini ajratib olish
vaqtlarida navdor duragay tut urug’lariga jaydari urug’larni aralashtirib yuborish
yaramaydi. Xar kuni yig’ishtirilgan mevalardan o’sha kunning o’zida urug’i
ajratib olinishi kerak. Bu ishni ikkinchi kunga qoldirib bo’lmaydi. Agar mevalar
mo’ljallangandan ortiq miqdorda tayyorlangan bo’lsa,
ularni nobud qilmaslik
uchun salqin joydagi to’shama ustiga 3-5 sm qalinlikda yoyib quyish yoki
harorati 2 darajadan yuqori bo’lmagan muzlatgichlarda saqlab,
ertasiga birinchi
navbatda shu mevalarning urug’i uchun ajratilishi kerak. Mevalar bir kecha -
kunduzdan ortiq turib qolmasligi lozim. Yozning issig’ida keyingi mevalar
bijg’ib undan spirt hosil bo’ladi. Bu esa urug’ning unish qobiliyatini pasaytiradi.
