Mashg’ulotni mustahkamlash uchun savollar:
1. Tut urug’ining unib chiqishi uchun qancha foydali issiqlik yig’indisi kerak?
2. Qalamchaning ildiz olishi uchun qancha foydali issiqlik yig’indisi kerak?
3. Yorug’lik yetishmasa bargda qaysi to’qima ko’proq rivojlanadi?
4. Tut niholchalariga bir mavsumda necha marta suv beriladi?
5. Qalamchani ildiz olishi uchun necha foiz nam bo’lishi kerak?
6. O’simlik necha foiz SO
2
ni oladi?
218
TUTNI URUG’IDAN KO’PAYTIRISh.
Mashg’ulotning maqsadi: Talabalarga tut urug’ini morfologik tuzilishini
va undan ko’paytirishning afzalliklari va kamchiliklarini o’rgatish. Tut
pitomnigida amalga oshiriladigan tadbirlar bilan tanishish.
Topshiriqlar:
1.
Tut pitomnigini vazifasini o’rganish.
2. Tut urug’iga qo’yilgan standart talablarni o’rganish.
3. Bir gektarga sarflanadigan urug’ miqdorini aniqlash.
Kerakli materiallar va jihozlar: Adabiyotlar, jadvallar, rangli tasvirlar,
amaliy mashg’ulot ishlanmalari, tut urug’i, gul, meva, generativ,tutning bir yillik
novdalari, payvand pichoqlari, boylag’ichlar.
Asosiy tushunchalar: Tutchilikning asosiy vazifalaridan biri ko’chatlarni
muttasil ko’paytirib borish asosida ipak qurtining oziq bazasini tobora
mustaxkamlashdir.
Tut daraxtlari jinsiy ( urug’dan ) va jinssiz (vegetativ payvandlash
parxishlash, qalamchasidan ekish) yuli bilan ko’paytiriladi. Tutni urug’dan
ko’paytirish eng qadimiy usullardandir. Urug’ sepish texnik jihatidan oson
bo’lib, lekin ko’p mehnat va mablag’ sarflanadi.
Tutni urug’idan ko’paytirishning o’ziga xos kamchiliklari bo’lib jumladan,
tut daraxti asosan ikki uyli bo’lganligi uchun tabiiy holatda ayrim navdor urgochi
gulli daraxtlar boshqa bir xasak tut changi bilan changlanganda, bunday urug’dan
yetishtirilgan ko’chatlar sifatsiz bo’ladi. Bundan tashqari, urug’dan o’stirilgan
tutning voyaga yetishi uchun ko’p vaqt talab qilinadi. Urug’dan o’stirilgan
ko’chatlardan tashkil qilingan buta shaklidagi tutzorlardan 3, 4 va baland tanali
tutzorlarning bargidan ipak qurti boqish uchun 7 - 8 yili foydalanish mumkin.
Chunki buta tutzorga ekiladigan nihol 1 yil niholzorda va 2 yoki 3 yil yangi
ekilgan joyda, baland tanali tutzorda yoki qatorlab ekilgan joyda o’sishi zarur.
219
Bundan tashqari urug’idan o’stirilgan tut daraxtining mevaga kirishi ham shunga
yarasha kechikadi.
Tutni vegetativ usulda o’stirishda ona daraxt o’zining irsiy xususiyatini
to’liq saqlab qoladi. Payvand va parxish qilingan, hamda qalamchasidan
o’stirilgan tutlarning bargi va mevasidan 2 yoki 3 yildan so’ng foydalanish
mumkin. Parxish va qalamchalash usullarini qullash tufayli tashqi muhit ta’sirida
yaxshi xususiyatli bo’lib qolgan (mutasion o’zgaruvchanlik hodisasi ro’y bergan)
ona daraxt novdasidan ko’paytirish yuli bilan uning irsiyatini saqlab qolish
mumkin. Biroq, payvandlash usuli bilan yuqoridagi o’zgaruvchan irsiy
xususiyatni butunlay o’zgartirmay saqlab qolish mumkin emas. Chunki,
payvanddust payvandtagga va aksincha, payvandtag payvanddustga ta’sir qilib,
biri ikkinchisini qisman o’zgartirishga sababchi bo’ladi. Bunday o’zgarish ruy
berishi uchun uzoq vaqt talab qilinadi.
Vegetativ usulni ham o’ziga yarasha ayrim kamchiligi bor. Masalan: ona
daraxt
kasallangan
yoki
zararkunandalar
ta’sirida zaiflashgan bo’lsa
(qalamchadan ko’paytirish bundan mustasno), bunday o’simliklardan vegetativ
yul bilan urchitilgan yosh daraxtlar kasallanib, boshqa o’simliklarni
zararlantirishi mumkin. Shu sababli vegetativ usulda ko’paytirish uchun sog’lom,
baquvvat va yaxshi navli tut daraxtlarini tanlash lozim .
Shunday qilib tutning urug’dan va vegetativ usullarda ko’paytirish
afzalliklari bilan birga ularning kamchiliklari ham borligini ko’rib o’tdik. Shu
munosabat bilan tutni ko’paytirishda kaysi bir usulni qo’llash kerak degan savol
tug’iladi . Odatda, tutchilikda har ikki usulni qo’llashga to’g’ri keladi .Ko’plab
tut niholi va ko’chatlarini yetishtirishda asosan urug’dan ko’paytirilib, kam hosil
tutlarning serhosil navdor tutlarga aylantirishda esa vegetativ usullardan
foydalaniladi.
Tut daraxtining navli xususiyatini saqlash maqsadida payvandlash,
qalamcha va parxish usuli bilan ko’paytirish bir qancha afzalliklarga ega
bo’lsada, lekin O’zbekistonda xozirgi vaqtgacha tutni urug’idan ko’paytirish
220
asosiy usullardan bo’lib kelmoqda. Chunki, pillachilikni tobora rivojlantirish
uchun yil sayin bir necha un millionlab tut ko’chatlarini uning urug’i anchagina
yetishtirish mumkin. Seleksion navlarni payvandlash orqali ko’paytirishda ham
payvandtag ko’chatlar urug’dan yetishtiriladi. Faqat qalamchalash va parxishlash
usullardagina urug’idan ko’paytirilgan ko’chatlar talab qilinmaydi. Binobarin,
tutni urug’idan ko’paytirish pillachilikning oziq bazasini kengaytirishda katta
imkoniyatga egadir,
Avvallari tut urug’i jaydari Xasak tutdan tayyorlanar edi. Natijada ulardan
ko’paytirilgan tutlar mayda bargli, juda kam hosilli bo’lardi. Endilikda maxsus
urug’chilik tutzorlar tashkil qilinib, ularga tanlab olingan erkak va urgochi
gullariga ega bo’lgan navdor tutlar ekiladi. Bunday tutzorlarda serbarg va oziq
sifati yaxshi bo’lgan duragay tut urug’lari tayyorlanadi.
1948 yildan boshlab O’zbekistonnning tut ko’chatlari va pillachilik bilan
shug’ullanuvchi sovxozlari ana shunday maxsus urug’chilik tutzorlarda
tayyorlangan duragay tut urug’ini ekmoqdalar. Urug’chilik tutzorni mo’l va
to’yimli barg hosili beradigan, har xil zarakunanda va kasalliklarga, hamda
sovuqqa bardosh bera oladigan tut navlaridan tashkil qilish lozim.
O’rta Osiyoda maxalliy tutning chatishtirishdan olingan Oq tut turiga
taaluqli duragay tutlar sovuqqa ancha chidamli bo’lgani holda chet davlatlar
(Yaponiya, Xitoy, Koreya) dan keltirilgan navlari yoki serhosil turlarga qarashli
navlarni bir-biriga chatishtirib yetishtirilgan duragaylar esa sovuqqa nisbatan
chidamsiz. Duragay tutlar mahalliy navlarga va ayniqsa jaydari Xasak tutga
nisbatan tez o’sib, mo’l barg beradi, juda kam shoxlaydi va xatto shoxlamasdan
surx novda hosil qiladi bargining satxi katta bo’ladi.
| 