Mashg’ulotni mustahkamlash uchun savollar

218 
TUTNI URUG’IDAN KO’PAYTIRISh. 
 
Mashg’ulotning maqsadi: Talabalarga tut urug’ini morfologik tuzilishini 
va undan ko’paytirishning afzalliklari va kamchiliklarini o’rgatish. Tut 
pitomnigida amalga oshiriladigan tadbirlar bilan tanishish. 
Topshiriqlar: 
1. 
Tut pitomnigini vazifasini o’rganish. 
2. Tut urug’iga qo’yilgan standart talablarni o’rganish. 
3. Bir gektarga sarflanadigan urug’ miqdorini aniqlash. 
Kerakli materiallar va jihozlar: Adabiyotlar, jadvallar, rangli tasvirlar, 
amaliy mashg’ulot ishlanmalari, tut urug’i, gul, meva, generativ,tutning bir yillik 
novdalari, payvand pichoqlari, boylag’ichlar. 
Asosiy tushunchalar: Tutchilikning asosiy vazifalaridan biri ko’chatlarni 
muttasil ko’paytirib borish asosida ipak qurtining oziq bazasini tobora 
mustaxkamlashdir. 
Tut daraxtlari jinsiy ( urug’dan ) va jinssiz (vegetativ payvandlash 
parxishlash, qalamchasidan ekish) yuli bilan ko’paytiriladi. Tutni urug’dan 
ko’paytirish eng qadimiy usullardandir. Urug’ sepish texnik jihatidan oson 
bo’lib, lekin ko’p mehnat va mablag’ sarflanadi. 
Tutni urug’idan ko’paytirishning o’ziga xos kamchiliklari bo’lib jumladan, 
tut daraxti asosan ikki uyli bo’lganligi uchun tabiiy holatda ayrim navdor urgochi 
gulli daraxtlar boshqa bir xasak tut changi bilan changlanganda, bunday urug’dan 
yetishtirilgan ko’chatlar sifatsiz bo’ladi. Bundan tashqari, urug’dan o’stirilgan 
tutning voyaga yetishi uchun ko’p vaqt talab qilinadi. Urug’dan o’stirilgan 
ko’chatlardan tashkil qilingan buta shaklidagi tutzorlardan 3, 4 va baland tanali 
tutzorlarning bargidan ipak qurti boqish uchun 7 - 8 yili foydalanish mumkin. 
Chunki buta tutzorga ekiladigan nihol 1 yil niholzorda va 2 yoki 3 yil yangi 
ekilgan joyda, baland tanali tutzorda yoki qatorlab ekilgan joyda o’sishi zarur. 

219 
Bundan tashqari urug’idan o’stirilgan tut daraxtining mevaga kirishi ham shunga 
yarasha kechikadi. 
Tutni vegetativ usulda o’stirishda ona daraxt o’zining irsiy xususiyatini 
to’liq saqlab qoladi. Payvand va parxish qilingan, hamda qalamchasidan 
o’stirilgan tutlarning bargi va mevasidan 2 yoki 3 yildan so’ng foydalanish 
mumkin. Parxish va qalamchalash usullarini qullash tufayli tashqi muhit ta’sirida 
yaxshi xususiyatli bo’lib qolgan (mutasion o’zgaruvchanlik hodisasi ro’y bergan) 
ona daraxt novdasidan ko’paytirish yuli bilan uning irsiyatini saqlab qolish 
mumkin. Biroq, payvandlash usuli bilan yuqoridagi o’zgaruvchan irsiy 
xususiyatni butunlay o’zgartirmay saqlab qolish mumkin emas. Chunki, 
payvanddust payvandtagga va aksincha, payvandtag payvanddustga ta’sir qilib, 
biri ikkinchisini qisman o’zgartirishga sababchi bo’ladi. Bunday o’zgarish ruy 
berishi uchun uzoq vaqt talab qilinadi. 
Vegetativ usulni ham o’ziga yarasha ayrim kamchiligi bor. Masalan: ona 
daraxt 
kasallangan 
yoki 
zararkunandalar 
ta’sirida zaiflashgan bo’lsa 
(qalamchadan ko’paytirish bundan mustasno), bunday o’simliklardan vegetativ 
yul bilan urchitilgan yosh daraxtlar kasallanib, boshqa o’simliklarni 
zararlantirishi mumkin. Shu sababli vegetativ usulda ko’paytirish uchun sog’lom, 
baquvvat va yaxshi navli tut daraxtlarini tanlash lozim . 
Shunday qilib tutning urug’dan va vegetativ usullarda ko’paytirish 
afzalliklari bilan birga ularning kamchiliklari ham borligini ko’rib o’tdik. Shu 
munosabat bilan tutni ko’paytirishda kaysi bir usulni qo’llash kerak degan savol 
tug’iladi . Odatda, tutchilikda har ikki usulni qo’llashga to’g’ri keladi .Ko’plab 
tut niholi va ko’chatlarini yetishtirishda asosan urug’dan ko’paytirilib, kam hosil 
tutlarning serhosil navdor tutlarga aylantirishda esa vegetativ usullardan 
foydalaniladi. 
Tut daraxtining navli xususiyatini saqlash maqsadida payvandlash, 
qalamcha va parxish usuli bilan ko’paytirish bir qancha afzalliklarga ega 
bo’lsada, lekin O’zbekistonda xozirgi vaqtgacha tutni urug’idan ko’paytirish 

220 
asosiy usullardan bo’lib kelmoqda. Chunki, pillachilikni tobora rivojlantirish 
uchun yil sayin bir necha un millionlab tut ko’chatlarini uning urug’i anchagina 
yetishtirish mumkin. Seleksion navlarni payvandlash orqali ko’paytirishda ham 
payvandtag ko’chatlar urug’dan yetishtiriladi. Faqat qalamchalash va parxishlash 
usullardagina urug’idan ko’paytirilgan ko’chatlar talab qilinmaydi. Binobarin, 
tutni urug’idan ko’paytirish pillachilikning oziq bazasini kengaytirishda katta 
imkoniyatga egadir,
Avvallari tut urug’i jaydari Xasak tutdan tayyorlanar edi. Natijada ulardan 
ko’paytirilgan tutlar mayda bargli, juda kam hosilli bo’lardi. Endilikda maxsus 
urug’chilik tutzorlar tashkil qilinib, ularga tanlab olingan erkak va urgochi 
gullariga ega bo’lgan navdor tutlar ekiladi. Bunday tutzorlarda serbarg va oziq 
sifati yaxshi bo’lgan duragay tut urug’lari tayyorlanadi. 
1948 yildan boshlab O’zbekistonnning tut ko’chatlari va pillachilik bilan 
shug’ullanuvchi sovxozlari ana shunday maxsus urug’chilik tutzorlarda 
tayyorlangan duragay tut urug’ini ekmoqdalar. Urug’chilik tutzorni mo’l va 
to’yimli barg hosili beradigan, har xil zarakunanda va kasalliklarga, hamda 
sovuqqa bardosh bera oladigan tut navlaridan tashkil qilish lozim.
O’rta Osiyoda maxalliy tutning chatishtirishdan olingan Oq tut turiga 
taaluqli duragay tutlar sovuqqa ancha chidamli bo’lgani holda chet davlatlar 
(Yaponiya, Xitoy, Koreya) dan keltirilgan navlari yoki serhosil turlarga qarashli 
navlarni bir-biriga chatishtirib yetishtirilgan duragaylar esa sovuqqa nisbatan 
chidamsiz. Duragay tutlar mahalliy navlarga va ayniqsa jaydari Xasak tutga 
nisbatan tez o’sib, mo’l barg beradi, juda kam shoxlaydi va xatto shoxlamasdan 
surx novda hosil qiladi bargining satxi katta bo’ladi. 

Download 11,98 Mb.