O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi bekkamov. Ch. I, Hamdamova. E. I, Narbayeva. M. K, Ismatullayev. H. T

36 
 
 
15-rasm. A-ipak qurtining ayirish va sezgi organlari: 1-orqa chiqarish 
geshigi, 2-orqa ichak, 3-siydik pufagi, B — ko‘zining tuzilishi: 1-shox qavati, 2-
qilchasi, 3-gavhar, 4-yadro. 5-tur qavati, 6-tur qavat tayoqchasi, V – sezgi 
tukchalarining tuzilishi. 
Hasharotlarning eng asosiy emunktoriyalari malpigi (birinchi marta italyan 
olimi Marchello Malpigi XVII asrda aniqlagan) naylaridir.
Malpigi naychalarida ajralib chiqadigan mahsulotlarni tarkibi va miqdori 
organizm rivojlanishining har xil davrlarida moddalar almashinuvini amalga 
oshirishda sodir bo’luvchi bioximiyaviy jarayonlardagi sifat va miqdoriy 
o’zgarishlarni o’zida aks ettiradi. Kichik yoshdagi ipak qurtining malpigi 
naychalarida ajralib chiqadigan moddalar tarkibida siydik kislotasiga qaraganda 
kalsiy oksalat birmuncha ko’p bo’ladi. Katta yoshdagi qurtlarda esa, aksincha, 
siydik kislotasi ko’p bo’ladi. 
I c h k i s e k r e s i y a o r g a n l a r i  hasharotni o’sish va rivojlanish, ichki 
jarayonlarning borishiga ta’sir etuvchi maxsus ximiyaviy moddalar ajratib 
chiqaradi. Bu moddalar yangi jarayonlar hosil qiladi yoki aksincha, ularning 
hosil bo’lishiga to’sqinlik qiladi. Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, ichki 
sekresiya organlarining ajratadigan moddalari g a r m o n l a r d e b ataladi. 
Garmonlar ipak qurtining po’st tashlash, metamorfoz jinsiy yetilish va 

37 
voltinlikning o’zgarishi kabi jarayonlarni amalga oshiradi va boshqaradi. 
Garmonlarning ta’siri murakkab va spesifik harakterga ega, agar bir xil 
garmonlar rivojlanishining u yoki bu jarayonlarini hosil qilsa, boshqa garmonlar 
aksincha, bu jarayonlarni yoki dastlabki garmon ajratuvchi bezlar faoliyatini 
to’xtatish qobiliyatiga ega. Rivojlanishning turli xil jarayonlari bir xil ichki 
sekresiya bezlari ajratgan garmonlar ta’sirida yuz beradi. Bitta garmonning 
o’zi organizm holatiga qapab turlicha jarayonlar hosil qiladi yoki ichki 
sekresiyaning bitta bezi turlicha ta’sir etuvchi garmonlar ajrata oladi. 
Ichki sekresiya organlarining ish faoliyatini nerv sistema boshqaradi. 
Jinsiy bezlar. Jinsiy hujayralar ipak qurtining embrional rivojlanish 
davridan oshlab somatik-tanachalardan differensiyalashadi. Lekin, tuxum va 
urug’ning hosil bo’lish jarayoni (ovogenez spermatogenez) ipak qurtining 
lichinkalik davrida jinsiy murtak bezlarining (tuxumdon va urug’don) o’sish va 
rivojlanishi bilan chambarchas bog’liq. Ipak qurtlari ayrim jinsli hasharotlar 
guruhiga mansub bo’lib, qaysi jinsidan qat’iy nazar, ularning jinsiy bezlari 
beshinchi qorin bo’g’imining yelka (orqa) tomonida, yelka qon tomirining ikki 
yonida joylashgan bo’ladi. Qurtning shu bo’g’imida tashqi tomonida (yelka) 
yarimoy shaklida dog’i bor. Endigina tuxumdan chiqqan ipak qurtlarida jinsiy 
bezlarning kattaligi uzunasiga 0,07, eniga 0,04 mm bo’lib, katta yoshida 1,0-0,7 
sm gacha yetadi.

Download 11,98 Mb.