74
havo muhiti orqali ta’sir qiladi. Ikkinchi tomondan, qurt organizmiga namlik oziq-
ovqat orqali ta’sir etadi. Ipak qurtining ovqati bo’lgan yangi tut bargi 75% suvdan
iborat, Bu suvning bir qismi qurtning ichaklariga shimiladi, qolgan qismi axlatlar
bilan chiqariladi. Qurt ichagiga shimilgan suvning 40% i qurttning po’sti
orqali
bug’lanib ketadi, qolgan qismi esa organizmda qoladi. Katta yoshdagi qurtlarda
suv sekinroq bug’lanadi, chunki bu vaqtda qurtning po’sti tana hajmiga qaraganda
kichrayadi. Kichik yoshlardagi qurtlarda suvning shimilish koefisiyenti katta
yoshlardagi qurtlardagidan yuqoriroq bo’ladi, kichik yoshlardagi qurtlarning axlati
katta yoshlardagi qurtlarnikiga qaraganda quruqrok bo’ladi.
Kichik
yoshlardagi
qurtlarning
organizmida
suvning
almashinishi
kuchayganligi sababli, issiqlikning sarflaniish ham kuchayadi. Boshqacha
aytganimizda, organizmda issiqlikning to’planshidan ko’ra
sarflanishi oshiqroq
bo’ladi, Shuning uchun uch va to’rtinchi yoshlardagi qurtlarning organizmidagi
harorat tashqi haroratga qaraganda 0,2-0,4
0
past, beshinchi yoshdagi qurtlarda esa
bu harorat tashqi haroratdan ko’ra 0,3-2
0
yuqoriroq bo’ladi. Havo namligi oshgan
sari qurt tanasidagi suvning bug’lanishi qiyinlashadi, tana harorati ko’tariladi, bu
hodisa o’z navbatida organizmdagi moddalar almashinuvini kuchaytiradi. Havo
sernam bo’lganida qurtning nafas olishi kuchayadi, yurak
urishi va rivojlanishi
tezlashadi, ishtahasi oshadi, ovqat hazm kilishi zo’rayadi. Shu tufayli, qurtlarning
rivojlanshi muddatining qisqarishiga qaramay, ular katta bo’lib yetishadi. Bunda
sernamlik bilan yuqori haroratning ta’siri teng bo’ladii, lekin bu hodisalar qurtning
oxirgi kattaligiga ta’sir etmaydi. Sernamlik bilan yuqori harorat birgalikda qurt
organizmiga ancha kuchli ta’sir qiladi.
Buning aksincha, namlikning pasayishi
yuqori haroratning zararli ta’sirini ma’lum darajada bo’shashtirishi mumkin.
Ba’zan bu o’zaro munosabat nisbiy namlikning har 4 % ga bir gradus to’g’ri
keladi.
Havo namligi hasharotlar tanasining sovush darajasiga yanada kuchliroq ta’sir
etadi. Hasharotlarda tanadagi namlikni bug’lantirish /terlash/ qobiliyati arzimagan
darajada bo’ladi. Suvni bug’lantirish hodisasi hasharotning kekirdagi /traxeyasi/
dagina yuz beradi. Xavo harorati ko’tarilgan sari bu bug’lanish hodisasi kuchayib
75
boradi, chunki moddalar almashinuvi zo’rayishi sababli hosil bo’lgan uglekislota
nafas teshiklarini tez-tez ochilib turishga majbur qiladi. Natijada kekirdakning
havo
alishtirishi tezlashib, namlikning bug’lanishi kuchayadi. Hasharotlarda
namlikni teri orqali chikarish hodisasi juda sekin kechadi, bu hodisa muayyan
miqdor namlikka ega bo’lgan havoning muayyan daraja haroratda teriga ta’sir
etishi sababli yuz beradi. Suvning bug’lanishi natijasida
hasharotning tanasi bir
necha gradusgacha sovishi mumkin, ba’zan, ayniqsa tashqi havodagi namlik kam
bo’lganida, bunday sovish atrofdagi havo haroratidan ham pastrok bo’lishi
mumkin. Havo sernam bo’lganida ham hasharot tanasidagi suvning eng ko’p qismi
bug’lanish yo’li bilan yo’koladi. Mayda hasharotlarda namlikni uzoq vaqt
yo’kotish, katta hasharotlardagiga qaraganda, xavfliroqdir.
