Hasharotlar namlikning ta’sirini oziq-ovqatdagi namlikdan foydalanish

76 
24-rasm. Harorat va namlikni o’lchaydigan asbob, Avgust psixrometri. 
 
Katta yoshlardagi qurtlar uchun nisbiy namlik 60-70 foiz doirasida bo’lishi 
ma’qul ko’riladi, ammo kichik yoshlardagi qurtlarni boqishda nisbiy namlik 75 
foizdan oshmasligi lozim. 
Havosi juda quruq bo’lgan O’rta Osiyo sharoitida ipak qurti organizmiga 
namlikning ta’siri to’g’risidagi masala juda katta amaliy ahamiyatga egadir. Ana 
shuni nazarda tutib, bu masalani yaxshi o’rganib olish lozim. 
Tut bargi ipak qurti organizmida tamoman qayta ishlab chiqariladigan tashqi 
muhit elementidir. Shu bilan birga, tut bargi tufayli qurt organizmi tashqi muhit 
sharoitining ta’siriga moslashib rivojlanadi. Ipak qurti - qurtlik davrida yolg’iz tut 
bargi bilangina oziqlanadi, Tut bargida ipak qurtining hamma taraqqiyot davrlari 
uchun zarur moddalar bor.
Tut bargining ximik tarkibi ancha o’zgarib turganligidan, uning qurtni to’k 
tutish xususiyati hamisha bir xilda bo’lavermaydi. Tut daraxti iqlim va tuprok 
sharoitlariga, shuningdek o’zining yosh va turiga karab o’zgarishdan tashkari, 
odam tomonidan qilinadigan xilma-xil agrotexnika tadbirlarning ta’siri bilan ham 
o’zgaradi. Bu tadbirlar jumlasiga daraxtlarni ekish – o’tqazish, parvarish kilish, 
daraxt turlarini tanlash va duragaylash usullari hamda seleksiya ishlari kiradi. 
Bargda yetishmagan ba’zi bir moddalarni ipak kurti baggni ko’p mik-dorda 
yeyish yo’li bilan to’lgazib turadi.
Tut bargi kurt organizmi uchun energetik manba bo’libgina qolmay, balki 
uning o’sib rivojlanipshni ham tartibga solib turadi. Qurtning o’sish tezligi unga 

77 
berilgan bargning to’q tutish darajasiga ham birmuncha bog’liq bo’ladi. 
NatijadaUmuman olganda ipak kurti o’zining zotiga qarab ma’lum hajmgacha 
o’sishga urinadi. Ammo, qurtning zotiga va tut bargining ximik tarkibiga 
karamasdan, 1 kilogramm tirik pilla olish uchun saralanadigan oziq moddaning 
miqdori taxminan birday bo’ladi. Bu narsa maxsus tekpshrish natijalari bilan 
aniklandi. 
Tut bargi qurtning yashash sharoitiga moslanishi uchun zarur vositalardan biri 
bo’lganligi sababli, uning tana harakatidagi almashinishlarga sarflanadigan oziq 
moddalar miqdori bilan energetik material hosil qilishda sarflanadigan ozik 
moddalar miqdori o’rtasida ma’lum daraja fark bo’ladi, yani bu miqdorlar bir-
biriga to’g’ri kelmaydi. Qurt tanasidagi suvning almashinuvi ham shunga bog’lik 
bo’ladi. 
Odamlar ipak qurtini xonakilashtirib, uning yashash sharoitini o’zgartirgan 
bo’lsalar ham, barg sifatiga nisbatan o’zgarib turgan talablarini haligacha to’la-
to’kis qondirilgan emaslar. Masalan, qurtxonadagi harorat va havoning nisbiy 
namligi bir xilda bo’lgan yozgi va kuzgi davrlarda qurt boqish muddati bahorgiga 
qaraganda birmuncha sekinlashadi. Bu axvol bargning to’q tutish va hazm qilinish 
darajalari pasayishi natijasida qurt tanasidagi turli jarayonlarning o’zaro moslanishi 
sekinlashuvi sababli yuz beradi. Shuning uchun, yozgi takroriy kurt boqishda 
optimal harorat bahorgi qurt bokishdagidan ko’ra pastrok bo’ladi. 
Yoz-kuz mavsumida qurt boqishga belgilangan tutzorlardagi bargning 
qurtlarga oziq-ovqat bo’lish xususiyatlari yetarli darajada pilla hosili olish 
imkoniyatini beradi. Lekin bu bargning sifati bahorgi bargnikidan anchagina past 
bo’lishi miqdor hamda sifat jihatidan bahorgi hosilga baravar pilla hosili olish 
ishini qiyinlashtiradi. 
Barg sifati yana kurt boqish texnikasi va sharoitiga qarab ham o’zgaradi. 
Bularning har ikkalasi barg sifatiga, bargning qurtlar tomonidan yeyilish va hazm 
qilinish darajasiga ta’sir etadi.

78 
Ipak qurtlari tabiiy sharoitda tut novdalaridagi o’sib turgan barglar bilan 
ovqatlanadilar. Xonakilashtirilgan sharoitda esa ular daraxtdan terib olingan barg 
bilan boqiladi. 
Barg, qurtxonadagi havo namligiga, uning bug’lanish qobiliyatiga va bargni 
terib qurtga berguncha o’tadigan vaqtga qarab, turli darajada eskirib so’liydi. 
So’ligan bargni qurt kam yeydi, ammo kurt bargni to undagi suv 10-20 foizgacha 
qolguncha oziqlanadi, so’ngra bunday bargning yeyilishi kamaya boradi. 
Agar qurtdagi tartibga solish funksiyasi yetishmay qolsa, qurtxona havosining 
namligini pasaytirish yoki ko’tarish kerak. Ba’zan bargdagi suvning kamayishi 
uning sifatini pasaytiradi. Yozda takroriy qurt boqish davrida qurtlarning suvga 
bo’lgan talabi oshuvi sababli, bargni salgina namlab berish va qurtxona namligini 
ko’tarish qurtlarga anchagina foyda qiladi. 
Pillakorning vazifasi qurtga zarur bargni yangilab va sal-pal ho’llab 
ko’yishdangina iborat bo’lmay, balki bargning qurtlarni to’q tutish darajasini 
o’zgartishdan ham iborat bo’lmog’i kerak. Bunday o’zgartish choralariga qurtni 
navdor tut bargi uglevod va boshka bir necha hil bio-logik ko’shimchalar bilan 
boyitilgan barg bilan boqish tadbirlari kiradi. Beriladigach barg miqdoriga kelsak, 
bu narsa barg berish soniga va kurt boqiladigan sathning katta-kichikligiga qarab 
hal kilinadi. 
Beshinchi yoshdagi kurtlar bargli novdalar bilan bokilganida ular-ning har 
500 tasi uchun I m
2
yoki bir kuti urug’dan chikqan kurtlar uchun 70 m
2
sath 
bo’lishi eng muvofik hisoblanadi. Bahoviddinovning ko’rsatishicha, bu norma 
qat’iy emas, chunki birinchi uch yoshdagi kurtlar ma’lum bir kalinlikda joylanib 
boqilganda yaxshirok o’sadi, ularni ortikcha siyraklashtirish o’sishkga yomon 
ta’sir qiladi, beshinchi yoshdagi qurtlarni siyraklashtish chegarasi haligacha 
aniklangan emas. Bahoviddinov bir kuti urug’dan ochirilgan Bag’dod zot kurtlarni 
beshinchi yoshida 100 kvadrat metr maydonchada boqib juda yaxshi natijaga 
erishgan. Lekin uning aytishicha, bu xulosa xali kat’iy emas, chunki bunda 
biologik tomondan boshqa, iktisodiy tomondan ham alohida tekshirish talab 
qilinadi. Endi ayrim yoshlardagi qurtlarni joylash qalinligiga kelsak bunda kurt 

79 
tanasining joylangan sathi birinchi yosh davrida 5-6 hissa, undak keyingi 
yotlardagi qurtlarniki esa 2,5 -3,2 hissa kengayadi. Bir kuti urug’dan enditana 
ochilib chikkan qutichalarni boqish uchun 0,5 kvadrat metr, ya’ni bir kuti urug’ni 
ochirish vaqtida joylashtirish uchun talab etilgan maydoncha kifoya qiladi. Bundan 
tashqari, kurtlarni joylashtirish qalinligiga karab ularning ovkatlanish sharoitiham 
o’zgaradi, chunki bu narsaning profilaktik ahamiyagi ham bor. Birinchidan, 
boqilayotgan qurtlar ortikcha qalin joylashtirilganida qurt terisining kutikulyar 
qavati ko’p jarohatlanadi va qurt bokish vaqtida iflosliklar ko’payib, yukumli 
mikroblar to’plana boshlaydi. Bu nuqtai nazardan yana shuni aytishimiz kerakki, 
bunday sharoitda kurtlarda barg uchun kurash zo’rayib, kolok kategoriyadagi 
kurtlar paydo bo’laboshlaydi. Bunday qolok qurttlar yuqumli kasalliklarni ancha 
tez yuktiruvchan bo’lishlari sababli, yukumli kasalliklarning avj olib ketishini 
kulaylashtiradi. 
Biror hasharot turi tarqalgan va ma’lum ekologik sharoiti bilan ta’riflanadigan 
maydon muayyan turning yashash joyi (stansiya) deb ataladi. 
Tut ipak qurti qo’lda maxsus binolarda boqilganligi uchun uning yashash joyi 
qurt boqish maydoni deb ataladi. 
Boqilayotgan qurtlarning joylanish qalinligi birinchi galda har bir qurtga 
to’g’ri keladigan barg miqdoriga ta’sir qiladi. Qurt boqish sathi avvalda juda ham 
kichkina bo’lib, bir quti urug’dan ochirilgan qurtlar 32 m
2
maydonchada boqilgan. 
Alpatov va Bahoviddinovlarning ma’lumotlariga ko’ra, boqish sathining katta-
kichikligi eng muvofiq mo’tadil bo’lganida qurtlar yaxshi rivojlanadi. 
Xonakilashtirilgan ipak qurtlarida to’da-to’da bo’lib yashash xissi hali ham 
yo’qolgan emas. Agar qurtlar yakka-yakka yoki kichik to’dalarga joylanib boqilsa 
juda bezovtalana boshlaydilar. Shuning uchun ipak qurtlarini sanoat pillalarini 
yetishtirish yoki naslchilik qurtlarni boqish jarayoniga qarab bir quti qurt uchun 
ma’lum miqdorda oziqalanish maydoni bo’lishi kerak. 
O’rta Osiyo va Kavkaz pilla ustalarining qurt boqish sharoitini kuzatish 
natijalariga ko’ra, avvalda belgilangan qurt boqish sathining normalarini 1,5-2 
xissa kengaytirish olinadigan pilla hosilini oshirishga bevosita ta’sir etadi. 

80 
Beshinchi yoshdagi qurtlar bargli novdalar bilan boqilganda ularning har 500 
tasi uchun 1 m
2
yoki bir quti urug’dan chiqqan qurtlar uchun 70 m
2
sath bo’lishi 
eng muvofiq hisoblanadi. Bahoviddinovning ko’rsatishicha, bu me’yor qat’iy 
emas, chunki birinchi uch yoshdagi qurtlar ma’lum bir qalinlikda joylanib 
boqilganda yaxshiroq o’sadi, ularni ortiqcha siyraklashtirish o’sishiga yomon ta’sir 
qiladi, beshinchi yoshdagi qurtlarni siyraklashtirish chegarasi haligacha aniqlangan 
emas.
Bahoviddinov bir quti urug’dan ochirilgan Bag’dod zot qurtlarni beshinchi 
yoshida 100 m
2
maydonchada boqib juda yaxshi natijaga erishgan. Lekin, uning 
aytishicha, bu xulosa hali qat’iy emas, chunki bunda biologik tomondan boshqa, 
iqtisodiy tomondan ham alohida tekshirish talab qilinadi. Endi ayrim yoshlardagi 
qurtlarni joylash qalinligiga kelsak, bunda qurt tanasining joylangan sathi birinchi 
yosh davrida 5-6 hissa, undan keyingi yoshlardagi qurtlarniki esa 2,5-3,2 xissa 
kengayadi. Bir quti urug’dan endigina ochilib chiqqan qurtchalarni boqish uchun 
0,5 kvadrat metr, ya’ni bir quti urug’ni ochirish vaqtida joylashtirish uchun talab 
etilgan maydoncha kifoya qiladi. Bundan tashqari, qurtlarni joylashtirish 
qalinligiga qarab ularning ovqatlanish sharoiti ham o’zgaradi, chunki bu narsaning 
profilaktik ahamiyati ham bor. Birinchidan, boqilayotgan qurtlar ortiqcha qalin 
joylashtirilganida qurt terisining kutikulyar qavati ko’p jarohatlanadi va qurt 
boqish vaqtida iflosliklar ko’payib, yuqumli mikroblar to’plana boshlaydi. Bu 
nuqtai nazardan yana shuni aytishimiz kerakki, bunday sharoitda qurtlarda barg 
uchun kurash zo’rayib, qoloq kategoriyadagi qurtlar paydo bo’la boshlaydi. 
Bunday qoloq qurtlar yuqumli kasalliklarni ancha tez yuqtiruvchan bo’lishlari 
sababli, yuqumli kasalliklarning avj olib ketishini qulaylashtiradi. 
Qurt boqish maydonining katta-kichikligi ipak qurtining joylanishiga va uning 
rivojlanishiga ta’sir etadi. qurt boqish maydonining o’lchami qurtning 
ozuqlanishiga, holatiga va rivojlanishiga ta’siri katta. Maydon o’lchami kichik 
bo’lsa, har bir qurtga kam ozuqa tushadi, ozuqa qurt axlati bilan ifloslanadi. Qurt 
tanasidan va g’anadan namlikni bug’lanishi qiyinlashadi, mikroiqlimiga ta’sir etib, 
kasallik tug’diruvchi mikroorganizmlar ko’payadi.

81 
Qurtlar zich joylashganda bir-biriga halaqit berib, ustilaridan o’rmalab 
tirnoqlari bilan terisini jarohatlaydi, qonini zararlaydi. O’lishi ko’payadi, pillasi 
kichiklashadi, sifati va hosili keskin kamayadi. 
Agarda qurt boqish maydoni juda katta bo’lsa qurtlar siyraklashadi, ishtaxasi 
yo’qoladi, sekin rivojlanadi. Barg, boqish inventarlar ortiqcha sarflanib iqtisodiy 
zarar keltiradi. Shuning uchun qurt boqish maydoni yoshlariga qarab me’yorida 
bo’lishi talab etiladi va ma’lum me’yorlar asosida olib boriladi. 
O’tkazilgan kuzatishlar natijasi shuni ko’rsatdiki pilla hosili va sifati qurt 
boqish maydonining kattaligiga bog’liq. 1 quti qurt 50m
2
da boqilganda – 50 kg, 
70m
2
da boqilganda 80 kg hosil olingan. 
Kichik 
yoshlarida 
qurt boqish 
maydonining o’lchami 
qurtlarning 
hayotchanligiga, katta yoshlarda – pilla sifatiga ta’sir etadi. Ilg’or pillakorlar qurt 
boqish maydoni 70-80m
2
gacha kengaytirib 80-90 kg gacha pilla hosili olishga 
erishganlar. 
Qurt boqish maydonining kattaligi ipak qurtining o’lchamiga, uning egallagan 
joyiga va 1g yoki bir qutidagi qurtlarning soniga bog’lik /1 jadvalda/ jadvalda har 
bir yoshning oxirida bir dona qurtning yoshlari bo’yicha tana ko’rsatkichlari va 
egallagan maydoni ko’rsatilgan. Bir dona qurtning egallagan joyining hajmi, har 
bir yoshida 3-3,5 barobar kattalashadi. Natijada bir quti qurt 5 yoshda bir joyga 
to’plansa tahminan 23m
2
joyni egallaydi. Lekin normal oziqalanishi va rivojlanishi 
uchun 3 marta katta joyni egallash taqozo etadi. Agar har qutida 45 ming dona 
qurt boqilsa, 1m
2
satxda 700-750 dona beshinchi yoshdagi qurtlar bo’ladi. 
Qurtlarning zichligini nazorat qilish uchun 100 sm
2
(10 smx10sm) satxdagi 
to’rtburchak andoza yordamida qurtlar so’kchakning bir necha joyidan sanab 
ko’riladi. 100 sm
2
da, o’rta hisobda 7-8 dona qurt bo’lsa, qurtlarning zichligi 
maqbul hisoblanadi. O’lchash uchun har bir agronom va agrotexnik yoki 
mutaxassisning cho’ntagida qattiq qog’oz va kartondan yasalgan (tomonlari 10sm 
ga teng bo’lgan) kvadrat bo’lishi kerak.
Ishlab chiqarishda sanoat pillalarini yetishtirish yoki naslli va ilmiy tadqiqot 
ishlari uchun ipak qurtlarini boqish maydoni kattaligini aniqlashda oziqalanish, 

82 
qo’shimcha va umumiy maydon zarurligini e’tiborga olish kerak. Bu 
maydonlarning har biri o’ziga xos xususiyatga va ta’rifga egadir. 

Download 11,98 Mb.