2. Tutgullilar oilasi va kiskacha ta’rifi. Tutsimonlar ( Moraceae ) oilasiga
65 avlod 2000 ga yakin turi tropik va subtropik daraxt va butalar, shuningdek
o’rta iqlimda tarkalgan chirmashuvchi yoki tik turuvchi utsimon o’simliklar
kiradi.
Yuqorida aytilgan 65 ta avloddan 4 tasi bizni O’zbekistonda o’sadi. Bular:
Morus, Maklyura, qog’oz daraxti va fikus-anjir.
Tutgullilar oilasiga kiruvchi bu avlodlarning xarakterli o’xshashlik, yaqinlik
belgisi shundaki, ularning hammasida sutsimon suyuklik mavjuddir. Barglari
yaxlit yoki kertekli, hamda kertiklik darajasi o’zgaruvchan, uning qirrasi tekis
yoki oddiy arrasimon tishli, gullari bir jinsli tupgulli, soxta mevali va tup mevaga
yig’ilgan.
188
3. Tut ( Morus ) avlodining sistematikasi. O’simlik sistematikasida avlod
deb o’zaro yaqin bo’lgan, gul, meva va urug’larining tuzilishiga o’xshaydigan,
hamda barg, poya, tupgul, sertukliligi, gultoji, urug’ining rangi va boshqa
belgilari bilan farqlanadigan turlar guruxiga aytiladi.
Bir qancha o’simliklar barcha asosiy belgilari bilan bir - biriga o’xshash
bo’lib, lekin ular biri ikkinchisidan faqat xususiy - o’ziga xos (kattaligi, gulining
miqdori, barglarining soni va boshqalar) belgilari bilangina farqlansa, buni tur
deyiladi
Tut morus avlodini turlarini ajratishda bir qancha qiyinchiliklarga duch
kelingan. Ayrim mualliflar tut avlodiga 120 tur mansub desa, boshqalari uning
sonini 2-3 tagacha kamaytirishgan. Mas. K. Linney 1753 yilda Morus avlodiga 5
ta tur tegishli deb quyidagilarni ajratdi:
1) M. alba L.- Ok tut;
3) M. pubra L.- qizgish tut;5) M. indica L.- Xind
tuti; 2) M. nigra L.- qora tut; 4) M. tatarica L.- Tatar tuti;
Yaponiya botanik olimi G. Koydzumining 1923 yilda tuzgan tut (morus)
avlodining sistematikasi, bir qator kamchiliklari bo’lishidan qat’iy nazar xozirgi
kunda bundan foydalanilmoqda.
Koydzumi o’zidan oldingi tuzilgan tut daraxti sistemasi va Tokiodagi
ipakilik tajriba stansiyasining juda ko’p kolleksiyasi (o’simliklar to’plami)
materillaridan foydalanib tutlarni 24 ta turga bo’ladi. Koydzumi tutning asosan
urg’ochi guli ustunchasini uzun-qisqaligiga qarab yuqoridagi turlarni 2 bo’linma
ajratdi: 1-uzun bo’yinli-8 ta; 2- qisqa bo’yinli -16 ta tur.
Koydzumi tuzgan tut daraxtining sistematikasi ilgarigilariga nisbatan
birmuncha ustunlikka ega bo’lsa ham, lekin umumiy sistematikaga qo’yilgan
talabga to’liq javob bera olmaydi, ya’ni keyingi yillarda tutchilik genetikasida
xromosomalar bo’yicha fan yangiliklarini hisobga olgan holda Yapon olimi
S.Xamada 1971 yili tutning yangi sistematikasini tuzdi. Bu sistemada tut daraxti
35 turga bulinib, u yoki bu turning xromosomalar miqdori yigindisi asos qilib
olingan.
|
