Geteropoliyadroli oshlovchi kompleks birikmalarning amalda
qo‘llanilishi
Masalan, agar charmga issiqlikka yuqori chidamlilik kerak
bo‘lsa, kompleks aralashma tarkibidagi xromning miqdorini
ko‘proq olish kerak, yumshoqlik kerak bo‘lsa, alyuminiy miqdorini,
161
to‘liqlilik berishda sirkoniy atomlarning miqdorini ko‘proq olish
kerak bo‘ladi.
AKB tayyorlashning oshlash uchun muhim ekanligi hozirgi
kunda sir emas. Tarkibida Cr(III), Ti(IV), Fe(III), Zr(IV), Al(III),
Ti(IV) bo‘lgan aralash oshlovchi komplekslar yakka holda olingan
kompleks oshlovchi birikmadan tubdan farq qiladi.
AKB xromning Cr(VI) birikmalarini Cr(III) valentli birikmaga
qaytaruvchi va sul’fat kislota ishtirokida alyuminiy, sirkoniy, titan
tuzlari yordamida qaytarishda hosil bo‘ladi. Qaytaruvchilar sifatida
uglevodlar, vodorod peroksidi, glitserin, oltingugurt gazi va
boshqalar ishlatiladi. Ma’lum asoslikdagi AKB olishda sarf
bo‘ladigan kislota miqdori alyuminiy, sirkoniy, titan va mineral
tuzlar bilan reaksiyaga kirishgan kislota miqdori ham hisobga
olinadi. Cr(III) va Zr(IV) orasidagi bog‘lanishi, ularning qaytarilish
reaksiyasi boshlanguncha, ya’ni erishda amalga oshadi. Bunda
eritma rangi och qizil rangdan jigarrangga o‘tadi. Bu esa ularning
koordinatsion bog‘lanishidan darak beradi. Bu bog‘lanish
Cr(VI)ning Cr(III)ga qaytarilish davrida ham saqlanib qoladi.
Bundan tashqari, aralash kompleks birikmani olish uchun
xrom, sirkoniy, titan va alyuminiy sul’fatlarini natriy yoki ammoniy
sul’fatlar ishtirokida bug‘lantiriladi. Bu usul bilan quruq oshlovchi
olinadi.
Shu usul bilan, ya’ni aralash xromsirkoniy kompleksni
quyidagicha tasvirlash mumkin:
Zr(OH
4
)
SO
4
nH
2
O + H
2
SO
4
+ Na
2
SO
4
+ Cr(OH)SO
4
AKBni sintez qilishlar bo‘yicha ko‘pgina muvaffaqiyatlarga
erishilgan. Masalan, xromsirkoniy aralash kompleks birikmasi
kristall holatda ishlab chiqilgan. Bu birikmaning tarkibi:
Na
2
O 3ZrO Cr
2
O
3
4SO
3
12H
2
O,
uning 2Na
+
[Zr
3
Cr
2
(SO
4
)
4
(OH)
12
6H
2
O]
ko‘rinishidagi dinatriy birikmasi holatidagi kompleks anioni ham
mavjud.
AKB suyuqlik pH ini oshirishga va suyultirishga barqaror
hisoblanadi. Masalan, sirkoniy sul’fati uchun pH=2,3 da loyqalanish
nuqtasi hisoblansa, birgalikdagi xromsirkoniy oshlovchining
loyqalanish nuqtasi pH=3,3 hisoblanadi. eritmada sirkoniy va xrom
sul’fatning
miqdorini
o‘zgarishidan
kationli
va
anionli
162
komplekslarning miqdori ham bog‘liq ravishda o‘zgaraveradi.
Sirkoniy sul’fatning miqdorini oshirish bilan anion kompleks ionlar
miqdori oshaveradi. Shunga o‘xshash o‘zgarishlar xromtitan aralash
kompleks birikmalarda kuzatiladi.
Aralash oshlovchi komplekslarning hosil bo‘lishi sirkoniy,
alyuminiy, titan (xromning qatnashuvisiz) komplekslari orasida
amalga oshadi. Ko‘prik sifatida -OH guruhi qatnashadi. Barqaror
kompleks birikma olish uchun metall komplekslarning munosabati
Al:Zr = 4:1 va undan ortiq bo‘lishi kerak. Agar ular miqdori kam
olinsa, kompleksning barqarorligi pasayadi.
Texnologik xususiyatlar bo‘yicha aralash komleks oshlovchi
birikmalar boshqa anorganik oshlovchilardan farq qilib, ular teri
to‘qimasiga yaxshi singadi, derma qatlamlariga tekis yoyilib,
charmga yuqori gidrotermik barqarorlik beradi hamda ishlab
chiqariladigan charmning hajm jihatdan maydoni ham oshadi.
Cr
2
O
3
:ZrO
2
1:4 munosabatdagi va asosligi 10–33 % bo‘lgan
xromsirkoniy oshlovchi bilan qoramollarning og‘ir vaznli terilaridan
olingan poyabzalning ustki qismi uchun charmning strukturasi
mustahkam bo‘ladi. Cr
2
O
3
: ZrO
2
munosabatdagi miqdor qancha
oshaversa, derma qatlamlariga yoyilish shuncha tekis bo‘laveradi.
Poyabzalning ostki qismi uchun charm ishlab chiqarishda
oshlashni 6–7 mol ZrO
2
ga 1 mol Cr
2
O
3
ishlatilgan oshlovchini
qo‘llash taklif etiladi. Bunda tagcharm o‘ziga kerakli bo‘lgan
xossalarga ega bo‘ladi.
Poyabzalning ustki qismi uchun charm ishlab chiqarishda
Cr
2
O
3
:ZrO
2
=1,5–4,0 molyar munosabatdagi miqdor maqsadga
muvofiqdir.
Kelgusida qo‘llaniladigan birikmaning tarkibi alyuminiy, titan
va sirkoniy tuzlaridan iborat geteropoliyadroli komplekslarni
ishlatish yaxshi natijalarni beradi. Bularni poyabzalning ham ustki
ham ostki qismi uchun charm ishlab chiqarishda qo‘llash
mumkinligini ko‘rsatdi. Bu aralash oshlovchi birikmalar yaxshi
strukturalovchi va to‘ldiruvchi xususiyatlarga ega. Ayniqsa, shuni
ta’kidlash lozimki, bu geteropoliyadroli birikmalar alyuminiy bilan
kollagen orasidagi bog‘lanish mustahkamligini oshiradi va alohida
alyuminiy oshlovchi birikmaning suv ta’sirida oshsizlanishini
bartaraf etadi. Ul’tra-binafsha va infraqizil nurlar spektroskopiya,
strukturani rentgen va derivatograf tahlili yordamida alyumotsirkon
163
va alyumotitan oshlovchi birikmalarni o‘rganilganda, tahlillar shuni
ko‘rsatdiki, alyuminiy atomi bilan sirkoniy yoki titan orasidagi
bog‘lanish gidrokso va okso guruhlar orqali bo‘lar ekan. Bu
bog‘lanishlar quyidagi sxemada keltirilgan:
| | |
SO
4
SO
4
HO OH...Al---
| | | / \ |
Zr OH...Al... Ti Ti
| | | \ / |
OH OH OH SO
4
| | |
Al Al
Alyumotsirkon kompleks Alyumotitan kompleks
Qoramollar teri to‘qimasini oshlashda qulay va afzal
natijalarni quyidagi metall oksidlari hisobida munosabatidagi
miqdor yordamida amalga oshirish mumkin ekan:
Cr
2
O
3
: ZrO
2
(1:0,3) - (1:0,5)
Bunday munosabatda terining pishish haroratga chidamliligi
yuqori bo‘lib, terining topografik qismlariga yaxshi to‘liqlilik berar
ekan. Bitta xrom oshlovchi bilan oshlashdan, aralash kompleks
birikmalar bilan oshlashning farqi yana shundaki, bunda nordonlash
(pikellash) jarayonini o‘tkazish zarurati bo‘lmaydi va bunda
asoslikni oshirish urotropin yoki yog‘lash-oshlash jarayonini
qo‘shib ishlov berish yordamida amalga oshiriladi. Ya’ni qattiq
charm olish uchun AKB bilan oshlashdan oldin 1,5 soat teri
to‘qimachilik ammoniy sul’fat bilan ditsiandiamid, urotropin yoki
mochevina qo‘shib ishlov berish kerak bo‘ladi.
Geteropoliyadroli birikmalarni o‘rganish, xrom birikmalarni
ishlatishni kamaytirib undan voz kechishga ham olib kelishi
mumkin. Taraz texnologiya instituti professori Madiev U.K.
tomonidan shu narsa aniqlanganki, alyuminiy va sirkoniy
oshlovchilardan alyumosirkoniyli, alyumotitanli komplekslar olish
mumkin ekan.
AKB ni mo‘yna ishlab chiqarishda qo‘llash mumkin. Masalan,
qo‘y mo‘ynasini aralash xromsirkoniyli kompleks birikmalar bilan
oshlashda yaxshi natijalarga ega bo‘lish mumkin (har xil
164
munosabatda Cr
2
O
3
: ZrO
2
). 2 mol Cr
2
O
3
ga 1 mol ZrO
2
munosabatdagi AKB bilan qo‘y po‘stinni oshlashda uning teri
to‘qimasi yuqori fizik-mexanik xossalarga ega bo‘lar ekan.
Xrom usuli bilan oshlangan qo‘y charmiga nisbatan
xromsirkonli usul bilan oshlangan qo‘y charmi yuqori yuza qatlam
mustahkamligiga, cho‘ziluvchanlikka, suv ta’siriga chidamliligi va
maydoni bo‘ylab katta chiqish normasiga ega bo‘lishi bilan ajralib
turadi.
| 