44
boshqa mintaqa (hudud) ko`rsatkichi yoki qandaydir boshqa hodisalar
ko`rsatkichi olinishi mumkin.
Shunga qarab, nisbiy miqdorlar quyidagi asosiy
turlarga bo`linadi:
Reja topshirig’i nisbiy miqdorlari.
Buyurtma (shartnoma) bajarilishi nisbiy miqdorlari.
Dinamika nisbiy miqdorlari.
Tuzilma (struktura) nisbiy miqdorlari.
Koordinatsiya nisbiy miqdorlari.
Intensiv nisbiy miqdorlar.
Ob`ektlararo va hududiy taqqoslash nisbiy miqdorlari.
Har bir nisbiy miqdor turi muayyan vazifani bajaradi.
Reja topshirig’i nisbiy miqdori rejalashtirilayotgan davr ko`rsatkichining
oldingi yilning haqiqiy ko`rsatkichiga nisbatan qanday o`zgarishi
lozimligini
ko`rsatadi va quyidagicha hisoblanadi:
o
RT
nm
D
D
RT
100
.
bu erda:
RT
nm
– reja topshirig’i nisbiy miqdori.
D
RT
– joriy davr uchun reja topshirig’i.
D
o
– bazis davrda haqiqiy bajarilgan ko`rsatkich.
Buyurtma (shartnoma) bajarilishi nisbiy miqdori muayyan davr ichida
shartnomadagi topshiriqlarning qay darajada bajarilganligini tavsiflaydi. Buning
uchun haqiqiy bajarilgan ko`rsatkich buyurtmadagi ko`rsatkich
bilan
taqqoslanadi:
BT
nm
D
D
RT
100
1
.
bu erda:
RT
nm
– buyurtma (shartnoma) bajarilishi nisbiy miqdori;
D
1
– joriy davrda haqiqiy bajarilgan daraja;
D
BT
– buyurtmadagi topshiriq darajasi.
Dinamika nisbiy miqdorlari bir xil turdagi hodisa va jarayonlarning vaqt
bo`yicha o`zgarishini tavsiflaydi. Ular joriy davr ko`rsatkichini
bazis davr
ko`rsatkichiga bo`lish yo`li bilan aniqlanadi. Agar davrlar soni uch va undan
ortiq bo`lsa, u holda har bir keyingi davr darajasini
undan oldingi davr
darajasiga taqqoslash yo`li bilan ham dinamika nisbiy miqdorlarini aniqlash
mumkin. Birinchi ko`rinishda hisoblangan dinamika
nisbiy miqdorlari bazisli,
ikkinchisi esa zanjirsimon deb yuritiladi. Umumiy ko`rinishda ular quyidagicha
hisoblanadi:
1.
o
i
b
nm
D
D
D
100
.
2.
1
100
i
i
z
nm
D
D
D
.
bu erda:
b
nm
D
– bazisli usulda hisoblangan dinamika nisbiy miqdorlari;
D
i
– i davr darajasi;
45
D
i-1
– har bir keyingi davrdan oldingi davr darajasi;
D
o
– bazis davr darajasi.
Bazisli yoki zanjirsimon nisbiy miqdorlarni qo`llash tahlil oldida
qo`yilgan maqsadga bog’liq. Agar faqat bazis davrga
nisbatan keyingi davrlar
darajasi qancha o`zgarganligini bilmoqchi bo`lsak, u holda
bazisli usul, agar har
bir keyingi davr o`zidan oldingi davr darajasiga nisbatan qancha o`zgarib
borayotganini kuzatmoqchi bo`lsak, u holda
zanjirsimon usul qo`llaniladi.
Reja topshirig’i (
D
RT
/D
o
), rejaning bajarilishi (
D
1
/D
RT
) va
dinamika
(
D
1
/D
o
) nisbiy miqdorlari o`rtasida quyidagi bog’lanish mavjud: reja topshirig’i
nisbiy miqdori bilan reja bajarilishi nisbiy miqdorining ko`paytmasi dinamika
nisbiy miqdoriga teng. Buni quyidagicha yozish mumkin:
RT
o
RT
o
D
D
D
D
D
D
1
1
.
