Ichki muhit - axboroti odatda aniq boʻlib, xoʻjalikning moliyaviy holatini
toʻliq aks ettiradi. Uni tahlil etish koʻpincha standart formallashgan protseduralar
yordamida amalga oshiriladi.
Tashqi muhit – iqtisodiy ob‘ektdan tashqarida boʻlgan iqtisodiy va siyosiy
sub‘ektlardir. Bu ob‘ektning mijozlar, vositachilar, raqobatchilar, davlat organlari
va xakozo bilan iqtisodiy, ijtimoiy, texnologik, siyosiy va boshqa munosabatlarini
oʻz ichiga oladi. Tashqi muhit xaqidagi axborot koʻpincha taxminiy, noaniq,
notoʻliq, ziddiyatli, ehtimolli boʻladi. Bu holatda u nostandart qayta ishlash
usullarini talab etadi. Iqtisodiy ob‘ekt turli manbalardan quyidagi tashqi axborotni
olishi mumkin:
1. Iqtisodiyotning ahvoli xaqida umumiy axborot. Manbalar: axborot – taxliliy
materiallar, ixtisoslashgan gazetalar, jurnallar, Internet resurslari.
2. Ixtisoslashgan iqtisodiy axborot: moliyaviy bozor boʻyicha.
3. Tovarlar narxlari boʻyicha axborot. Manbalar: ixtisoslashgan jurnal va
byulletenlar, kataloglar, Internet ma‘lumotlar bazasi.
4. Oʻziga xos axborot. Turli manbalar, jumladan, Internet. Uni axtarishda izlab
topish tizimlaridan foydalaniladi.
5. Davlat boshqarish organlaridan axborotlar (qonunlar, qarorlar, soliq organlari
xabarlari va hokazo).
Axborot resurslarini boshqarish deganda:
· har bir darajada va boshqarish funktsiyasi doirasida axborotga boʻlgan
ehtiyojlarni baholash;
68
· iqtisodiy ob‘ektning hujjat aylanishini oʻrganish, uni optimallash, hujjatlar turi
va shakllarini standartlash, axborot va ma‘lumotlarni toʻplash;
· ma‘lumotlar turlari nomunosibligini engib oʻtish;
· ma‘lumotlarni boshqarish tizimini yaratish anglaniladi.
Jahon axborot bozorlari. Jahon bozorida axborotni quyidagi asosiy
sektorlarga boʻlish mumkin:
1. Ishbilarmonlik axboroti sektori (birja, moliyaviy, tijorat, iqtisodiy va
statistik) quyidagilarni qamrab oladi:
· birjalar, birja va moliya axboroti maxsus xizmatlari, broker kompaniyalari
beradigan qimmatbaho qogʻozlar, valyuta kurslari, hisob stavkalari va
kotirovkalari, tovarlar va kapitallar bozorlari, investitsiyalar, narx-navolar xaqidagi
birja va moliyaviy axborot va hokazolar;
· iqtisodiy va statistik axborotni – davlat xizmatlarini, shuningdek shu sohadagi
tadqiqotlar, ishlanmalar va konsalting bilan band kompaniyalar taqdim etadigan
dinamik, bashorat modellari va baholar koʻrinishidagi raqamli iqtisodiy,
demografik va ijtimoiy axborotlar;
· maxsus axborot xizmatlari beradigan iqtisodiyot va biznes sohasidagi
yangiliklar;
· kompaniyalar, firmalar, korporatsiyalarning asosiy faoliyat yoʻnalishlari va
ishlab chiqargan mahsulotlari, narxlari, moliyaviy ahvoli, aloqalari, oldi-sotdi
bitimlari va rahbarlari haqidagi tijorat axboroti.
2. Fan–texnika va maxsus axborot sektori. Fundamental va amaliy
fanlarning barcha tarmoqlari, ta‘lim, madaniyat va inson faoliyatining boshqa
sohalaridagi bibliografik, referativ va ma‘lumotnoma axborotini, kutubxona va
ixtisoslashgan xizmat orqali boshlangʻich manbalarga boʻlishni, matnli
ma‘lumotlar, toʻla jamli nusxalar, mikrofilmlar, kasb boʻyicha axborot va xoʻjalik
mutahassislari uchun maxsus ma‘lumotlar olish imkoniyatini ta‘minlashni qamrab
oladi.
3. Iste‘molchilik axboroti sektori yangiliklar xizmati va matbuot axboroti,
ma‘lumotnoma adabiyotlar, qomuslar, ommaviy va qiziqarli axborotni qamrab
69
oladiki, ulardan boʻsh vaqtda, uy sharoitida foydalaniladi. Bu sektor shuningdek,
maxalliy yangiliklar, ob-havo, transport qatnovli jadvali va hokazolarni ham oʻz
ichiga oladi.
Axborot resurslar turlaridan biri sifatida. Axborot tovarning har ikki
xususiyatiga: iste‘mol qiymatining mavjudligi (foydaliligi, qadr-qimmati) va
qiymatiga (ya‘ni ijtimoiy mehnatning ayrim sarfiyoti) ega boʻladi.
Axborot va tovarlar sifatidagi buyum-narsalar ob‘ektining umumiy va farqli
xususiyatlari mavjud.
Bu ob‘ektlarning odatdagi mahsulot va moddiy zahiralar bilan quyidagi
bogʻliqligi bor: ularga iste‘mol soʻrovi mavjud; ular mulkiy ob‘ektlardir, ya‘ni
ularga ega boʻlish, foydalanish va egalik qilish mumkin; ular aniq ishlab
chiqaruvchilar (ta‘minotchilar)ga ega; ular qiymat va tegishli narxga ega; ular turli
shart-sharoitlarda etkazib berilishi mumkin.
Axborotning foydalilik ish koeffitsienti. Axborotning oʻz vaqtida qabul
qilinmasligi qaror qabul qilishni kechiktiradi, oqibatda qabul qilinayotgan qarorlar
oʻzgaruvchan sharoitda talabga javob bermaydi. Axborot qanchalik tezkor boʻlsa, u
shunchalik qimmatli boʻladi.
Axborotning qiymati faqat uning miqdori bilangina belgilanmaydi. Axborot
birligining qiymati yoki murakkabliligi darajasiga qarab baholash ham muhim.
Unda boshqaruv xodimlari ishini ular ishlab chiqarayotgan axborot miqdori va
qiymati boʻyicha (boshqarish samaradorligi uchun zarur va etarli boʻlgan) baholash
imkoniyati tugʻiladi. Ushbu formula boʻyicha foydalanuvchi (ijrochi) foydali ishi
koeffitsienti shunday baholash koʻrsatkichi boʻlib xizmat qilishi mumkin:
Uchiq * lchiq
h = -----------------
Ukir * lkir
Bunda lchiq, lkir – tegishlicha kiruvchi va chiquvchi axborot qiymati;
Uchiq, Ukir – tegishlicha kiruvchi va chiquvchi axborot hajmlaridir.
70
Axborotni tejash, iqtisodiy samara. Axborotni tejash. Axborotni qayta
ishlash va foydalanish jarayonlari – mehnat jarayonlari, boshqaruv mehnatini
tejash muammosi ekan, demak bu eng avvalo axborotni tejash muammosidir.
Axborotni tejash tamoyili shundayki, u bilan bogʻliq jarayonlar undan faqat ishlab
chiqarishda foydalanilgandagina maqsadga muvofiq boʻladi.
Axborotni tejash yoʻlaridan biri doimiy va oʻzgaruvchan axborot oʻrtasida
toʻgʻri nisbatni oʻrnatishdir. Bunda doimiy axborot solishtirma ogʻirligining aniq
sharoitlardagi eng koʻp imkoniyatlarini koʻzda tutishi lozim.
Axborot toʻlaqonligining oʻlchovi boʻlib (yani faktik yoki loyixalashtirilgan)
Jloy dan vaqt birligi yoki bir boshqaruv turkumi (jarayon, ish) mobaynida mazkur
sharoitdagi maksimal axborot miqdori Jmax ga ogʻishi axborot toʻlaqonligiga
oʻlchovi boʻlib xizmat qilishi mumkin, chunki axborot toʻlaqonligi oxir - oqibatda
uning miqdori bilan belgilanadi. Axborot toʻlaqonlilik koeefitsienti oʻlchami Kb
quyidagi formula bilan belgilanadi:
Jloy
Kb = --------------
Jmax
Iqtisodiy samara (E) bilan axborotni yoʻqotish (S) oʻrtasidagi aloqa quyidagi
bogʻliqlikda ifodalanadi:
1 - M
E = -------- * Ss
M
bunda M -yoʻqotishlar yoki iqtisodiy samara koeefitsenti (ularning maksimal
ahamiyatiga nisbatan).
S
2
max maksimal yoʻqotishlar axborot umuman yoʻq paytida yuzaga keladi.
Ularning oʻlchami axborotsiz toʻgʻri qaror qilish ehtimoli hisobga olingan holda
belgilanishi lozim.
M koeeffitsenti oʻz navbatida axborot toʻlaqonligi koeffitsenti (Kb)dan, u
bilan bogʻliq harajatlar (S1) va yoʻqotishlarga (S2) bogʻliq.
71
Axborotni hisoblash formulasi va narxiga tasir etuvchi omillar. Axborotni
hisoblash. Umumiy holatda axborotni mazmuni, usuli va miqdori bilan tavsiflash
mumkin.
Axborot miqdori tushunchasi oʻtgan asrning 30-yillarida yuzaga keldi va 50-
yillarda asosan aloqa texnikasi maqsadlari uchun shakllandi. 1948 yili
K.E.Shennon axborot miqdorini aniqlash uchun shunday klassik formulani berdi:
N 1
J = Σ Pi log -------
i=l Pi
bunda N – ehtimoliy xabarlar soni; Pi – i xabarlar ehtimolligi.
Formula quyidagi koʻrinishda ham qoʻllaniladi:
| 