Axborot texnologiyalarini rivojlantirishning olti ustivor yoʻnalishi

52 
8. Elektron raqamli imzo toʻgʻrisida.
9. Elektrok tijorat toʻgʻrisida.
10. Kompyuter jinoyatchiligi toʻgʻrisida.
11. Elektron hisoblash mashinalari va ma‘lumotlar bazasi dasturlarini 
huquqiy himoyasi.
12. Topologiya va integral sxemalarni huquqiy himoyasi.
13. Axborotga kirishni kafolatlash va erkinliklari toʻgʻrisida.
14. Standartlashtirish toʻgʻrisida.
15. Kashfiyotlar, foydali modellar va sanoat namunalari toʻgʻrisida.
16. Alohida olingan faoliyat turlarini litsenziyalash toʻgʻrisida.
17. Mualliflik huquqi toʻgʻrisida.
18. Ilmiy-texnik axborot tizimi toʻgʻrisida.
19. Shaxsiy ma‘lumotlarni himoyalash toʻgʻrisida.
20. Axborot xavfsizligi toʻgʻrisida. 
Yaqindagina Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining sessiyasi tomonidan 
qabul qilingan «Elektron raqamli imzo toʻgʻrisida», «Elektron hujjat aylanishi 
toʻgʻrisida» va «Elektron tijorat toʻgʻrisida»gi Oʻzbekiston Respublikasi 
Qonunlarining loyihalari birinchi oʻqishda qabul qilindi. Nazarimizda bu qonunlar 
Respublikamizdagi tadbirkorlik faoliyatini axborot bilan ta‘minlanish huquqiy 
bazasini yaratishga xizmat qiluvchi asosiy vositalardan hisoblanadi. 
Respublikamizda yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratish bu milliy 
iqtisodiyot axborotlashtirish makonini tashkil qiluvchi asosiy omillardan 
hisoblanadi. Yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratishdan asosiy maqsad hozirgi 
sharoitda vazirliklar, idoralar va bank tizimini bir-birlari bilan aloqalarini zamon 
talablaridan kelib chiqqan holda tashkil qilishdan iborat boʻlib, bunda axborotni 
yigʻish, jamgʻarish, saqlash va tahlil qilish jarayonlarini shakllantirish hisoblanadi. 
Oʻzbekiston Respublikasida yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratishning 
asosiy shart-sharoitlari va zaruriyati shundan iboratki, mavjud vazirlik idoralar va 
moliyaviy sohalar ishonchli axborot bilan ta‘minlanib iqtisodiy oʻsishni 
ta‘minlashi zarur. Bu oʻz navbatida yagona keng koʻlamli toʻlov balansi bazasini 

53 
amalga oshirishni ta‘minlab beradi. Oʻtkazilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki 
Oʻzbekiston Respublikasi toʻlov balansining tashkil qiluvchi axborot bazasini 
asosan quyidagi vazirlik, tashkilot va idoralar ta‘minlab beradi. Buni Oʻzbekiston 
Respublikasi toʻlov balansining axborot bazasi yaqqol koʻrsatib turibdi
Axborotlashtirish milliy tizimini yaratishning asosiy maqsadi va vazifasi 
yagona iqtisodiy axborot tizimini bosqichma-bosqich iqtisodiyotga joriy qilishdan 
iborat. Yagona iqtisodiy axborot tizimini qurish barcha qatnashuvchilar uchun 
quyidagilarni nazarda tutadi: 
· axborotni qayta ishlashning avtomatlashgan tizimini tashkil qilish; 
· axborotni olish va uzatish jarayonlarini avtomatlashtirish; 
· olinadigan va uzatiladigan axborotni oʻz vaqtida qayta ishlash; 
· hisobotlarni uzatish va olishda insonlar ishtirokini kamaytirishni. 
Qurilayotgn yagona iqtisodiy axborot tizimiga turli xildagi talablar qoʻyiladi 
va bu talablarni eng muhim shartlaridan biri tizimni tashkil qilishda 
boshqaruvchilar tomonidan toʻgʻri echim qabul qilishdir. Tizim uchun shunchaki 
dasturlar kerak emas, balki amaliy dasturlar, kompyuterlar, kommunikatsiya 
uskunalari, aloqa kanallaridan iborat boʻlgan yaxlit texnologiya kerak. Tizim 
axborot ta‘minoti toʻgʻrisida soʻz yuritadigan boʻlsak, bu tizim ma‘lumotlar bazasi 
quyidagilardan tashkil topishi kerak: 
· tijorat banklari hisobotlari ma‘lumotlar bazasi (MB); 
· tijort banklari (TB); 
· tilla va valyuta zahiralari boʻyicha ma‘lumotlar bazasi; 
· bank tizimini kadrlar bilan ta‘minlash ma‘lumotlar bazasi; 
· Markaziy bank hujjat aylanishi tezkor ma‘lumotlar bazasi; 
· tizim administratori ma‘lumotlar bazasi; 
· soliq tashkilotlarida xoʻjalik yurituvchi sub‘ektlarni roʻyxatga oluvchi 
ma‘lumotlar baza; 
· xoʻjalik yurituvchi sub‘ektlari byudjet va nobyudjet fondlari bilan oʻzaro 
munosabatlari ma‘lumotlar bazasi; 
· yagona ma‘lumotnoma; 

54 
· import va eksport boʻyicha Davlat soliq qoʻmitasi bitimlari ma‘lumotlar bazasi; 
· avtomobil vositalarini davlat roʻyxatiga oluvchi ichki ishlar vazirligi
ma‘lumotlar bazasi; 
· ichki ishlar vazirligining fuqarolar pasportlari boʻyicha ma‘lumotlar bazasi; 
· xoʻjalik yurituvchi sub‘ektlarni roʻyxatga olish boʻyicha adliya vazirligi 
ma‘lumotlar bazasi; 
· mahalliy ijro etuvchi hukumat tashkilotlaridagi xoʻjalik yurituvchi 
sub‘ektlarning roʻyxatga oluvchi ma‘lumotlar bazasi va boshqalar. 
Bundan tashqari boshqa vazirliklar va idoralar ham yagona iqtisodiy axborot 
tizimiga ulanish uchun oʻz ma‘lumotlar bazasini yaratishlari lozim. 
Respublika yagona iqtisodiy axborot tizimining toʻlaqonli faoliyati uchun 
quyidagi asosiy talablar bajarilishi lozim: 
· axborot harakatini tarkibiy qismlariga qoʻyiladigan tlablar; 
· axborot harakati qoʻshma tizimlariga talablar; 
· tizimdagi axborotni yigʻish va qayta ishlash texnologiyalariga talablar; 
· tizimni tashkil qiluvchilar oʻrtasida ma‘lumotlar bazasini uzatishga boʻlgan 
talablar; 
· texnik va dasturiy ta‘minotga boʻlgan talab; 
· texnik va dasturiy vositalarning nosozlik jarayonlari; 
· ma‘lumotlar bazasining yaxlitligini tiklashga talablar. 
Yagona iqtisodiy axborot tizimi uchun hozirgi kunda lokal hisoblash tizimi 
va telekommunikatsiya ta‘minoti juda muhim hisoblanib, quyidagilarni amalga 
oshirishni talab qiladi: 
·respublika apparatida 200 dan kam boʻlmagan kompyuterlarni birdaniga ulanishi 
va 10 dan kam boʻlmagan foydalanuvchilarning quyi tizimlarda mavjud boʻlishi; 
· tarmoq uskunalari sifatida zamonaviy yuqori tezlikdagi tarmoq 
texnologiyalaridan foydalanishning tashkil qilinishi; 
· virtual tarmoqlar boʻyicha trafiklarni uzatish holati; 
· lokal hisoblash tarmogʻi ishtirokchilarini global tarmoqqa 64 Kbt/s. dan 2 Mbt/s. 
gacha tezlikda ulanish imkoniyati; 

55 
·hududiy taqsimlangan tarmoq va lokal hisoblash tarmogʻi yordamida 
ma‘lumotlarni sifatli uzatishni ta‘mmnlanishi. 
Shunday qilib, yagona iqtisodiy axborot tizimini bosqichma-bosqich 
iqtisodiyotga joriy qilish – milliy axborot tizimini yaratishga olib keladi. 
Soʻnggi yigirma yil davomida rivojlangan mamlakatlar axborot faoliyatining 
koʻp qismi bozor infratuzilmasining asosiy elementlaridan boʻlib, bozor 
munosabatlari tarkibiga singib ketgan. Axborot-kommunikatsiyalar bozorining 
bozor infratuzilmasi sifatida shakllanishi oʻtgan asr 50 yillarining ikkinchi 
yarmidan boshlandi. Hozirgi kunda bozorning ushbu tarmogʻi har bir mamlakat 
milliy iqtisodining asosiy negizi boʻlib hisoblanmoqda. Chunki global iqtisodiyotni 
tarkib toptirish uchun zamonaviy axborot-kommunikatsiyalar infratuzilmasi talab 
etilmoqda. Ishbilarmonlik faoliyatining maqbul muhitini shakllantirishda zarur 
boʻlgan turli axborot, tahliliy materiallar va ularni tezkor usulda olish axborot-
kommunikatsiyalar 
texnologiyalarining 
rivojlanib 
borayotganligi 
evaziga 
erishilmoqda. 
Axborot-kommunikatsiyalar 
bozorida 
asosiy 
tovar 
boʻlib 
axborot 
mahsulotlari 
va xizmatlari sanaladi. Ya‘ni axborot-kommunikatsiyalar 
texnologiyasi yordamida foydalanuvchilarga koʻproq axborot xizmatini koʻrsatish 
lozim. Axborot mahsulotlari mutaxassislar tomonidan turlicha talqin qilinadi.
Axborot xizmatlari - bu foydalanuvchilarning talablariga mos ravishda 
qaerda boʻlishlaridan qatiiy nazar axborot mahsulotlariga kirish, zarurlarini qidirish 
va taqdim etishni ta‘minlash demakdir.
Axborot xizmati turlarining vujudga kelishi axborot mahsulotlariga boʻlgan 
talabni yuksaltirib yubordi. Chunki ular foydalanuvchilarning shaxsiy talabidan 
kelib chiqqan holda ma‘lumotlarni taklif qila boshlashdi va bu bilan ishlab 
chiqaruvchilar hamda foydalanuvchilarning axborot modellarini yaqinlashtirishga 
imkon yaratdi. Shunday qilib, axborot xizmatlari axborot mahsulotlar qatorida 
zamonaviy axborot-kommunikatsiyalari texnologiyasi asosiy tavsiflovchilaridan 
boʻlib hisoblanadi. 

56 
Telekommunikatsiya vositalari asosida ma‘lumotlar bazasiga tezkor 
kirishning amalga oshganligi, interaktiv xizmatlar industriyasining jadal 
rivojlanishiga va axborot iste‘molchilariga yangi imkoniyatlarni yaratib berdi. 
Axborotlashtirish jarayonlari rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiyotiga faol ta‘sir 
eta boshlagan 1970 yillar boshida bu sohada tub oʻzgarishlar yuz berdi. Dunyoda 
1990 yillar boshida ma‘lumotlar bazasiga kirishga imkon beruvchi yuzdan ortiq 
interaktiv xizmatlar mavjud edi. 
AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya, Frantsiya va Yaponiyada oxirgi 
yillarda «on-line» (real vaqt birligida ishlash) xizmatlari industriyasi 
iqtisodiyotning axborot tarmogʻidan mustahkam oʻrin egalladi. Ommaviy 
foydalanuvchilar uchun moʻljallangan «on-line» tarkibiga kiradigan ma‘lumotlar 
bazasi 1979-1988 yillar oraligʻida 40 tadan 4000 tagacha etdi. Hozirgi kunda 
ularning soni 5000 dan ortib ketgan. 
Bozor munosabatlari axborot mahsulotlarining yangiligi, ishonchliligi va 
toʻliqligi darajalariga yuqori talablar qoʻymoqda, chunki busiz samarali marketing, 
moliya-kredit va investitsiya faoliyatini yuritish mumkin emas. 
Shunday 
qilib, 
jamiyatimizning 
barcha 
jabhalarida 
axborot-
kommunikatsiyalar 
texnologiyalarini 
qoʻllash 
iqtisodiy 
oʻsish, mehnat 
unumdorligini yuksaltirish va aholi bandligini ta‘minlash borasida katta 
imkoniyatlar tugʻdiradi. Shuningdek, mamlakatni axborotlashtirish darajasi uning 
iqtisod borasidagi raqobatbardoshligini va qudratini baholashning oʻlchovi boʻlib 
xizmat qiladi. 
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining «Kompyuterlashtirishni yanada 
rivojlantirish 
va 
axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalarini 
joriy 
etish 
toʻgʻrisida»gi 2002 yil 30 may PF-3080-sonli Farmoni, Vazirlar Mahkamasining 
«Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari toʻgʻrisida»gi 2002 yil 6 iyun 200-
sonli qarori, ―Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy 
etish va rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida‖ - 2012 yil 21 mart, PQ-1730-son 
qarori, Iqtisodiyotning turli tarmoqlari, boshqaruv, biznes, fan va ta‘lim sohalariga 

57 
axborot texnologiyalarini keng joriy etish hamda aholining turli qatlamlariga 
zamonaviy kompyuter va axborot tizimlaridan keng foydalanishlari uchun qulay 
shart-sharoit yaratib berishda asosiy qadam boʻldi. 
Ushbu qaror bilan quyidagi ishlar amalga oshirildi: 
– AKTni rivojlantirish va joriy etish masalalari belgilangan; 
– Oʻzbekiston
Respublikasi 
Vazirlar 
Mahkamasi 
huzuridagi 
Kompyuterlashtirish va AKTni rivojlantirish boʻyicha Muvofiqlashtiruvchi 
Kengash tashkil etildi; 
– Sohada tashkiliy oʻzgartirishlar amalga oshirildi (OʻzAATQ, AKTni 
rivojlantirish Jamgʻarmasi, TATU tashkil etildi; 
– tadbirkorlikni qoʻllab-quvvvatlash boʻyicha bojxona va soliq imtiyozlari 
belgilandi; 
– Kompyuterlashtirish va axborot texnologiyalarini joriy etish Markazi 
UZINFOCOM tashkil etildi. 
OʻzR Prezidentining ―Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada 
rivojlantirishga oid qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida‖ 2005 yil 8 iyuldagi PQ-
117 son qarori.
Ushbu qarorga asosan: 
- 
2010 
yilgacha 
telekommunikatsiya 
tarmoqlarini 
rivojlantirish, 
ma‘lumotlarni uzatish va AKTni qoʻllashning maqsadli yoʻnalishlari; 
- 2010 yilgacha mahalliy davlat boshqaruvi va davlat hokimiyati organlari 
faoliyatida AKTni qoʻllash dasturi; 
- Milliy axborot-qidiruv tizimini shakllantirish va rivojlantirish dasturlari 
tasdiqlandi. 
- Davlat organlarining veb-saytlarini va Hukumat portalini yanada 
rivojlantirish boʻyicha chora-tadbirlar belgilandi. 
AKTni davlat boshqaruviga joriy etish: 
• Davlat xodimlarini kompyuter texnikasi bilan ta‘minlash - 90 %  (2010 yil 
boshida 88,5%); 

58 
• Markaziy apparatlarda lokal tarmoqlarni yaratish - 98,3% yaratilgan (2010 
yil boshida 90,2%);.
• Xodimlarning kompyuterda ishlash koʻnikmalarini egallash darajasi - 68,3% 
(2010 yil boshida 65%);
• Idora ichida qogʻozsiz hujjat almashish ulushi 53%ni tashkil qiladi
(2010 yil boshida 52%); 
• ―.uz‖ domeni zonasida roʻyxatga olish narxi 15 AQSh dollaridan milliy 
valyutaga – soʻmga oʻtkazilib qiymati 6 ming soʻmga (35%ga) tushirildi; 
• 2010 yilda qoʻshimcha 1,5 ming veb-sayt roʻyxatdan oʻtib jami domen 
nomlari soni 11 mingtani tashkil etdi (oʻsish 16%). 
Axborot kommunikatsion texnologiyani quyidagi jarayonlarda samarali 
foydalanishga erishmogʻimiz lozim: 
4. Oʻquv jarayonida. 
5. Boshqaruvda. 
6. Rahbariyat ish faoliyatida. 
7. Oʻqituvchining ish faoliyatida 
8. Darsdan tashqari oʻquv jarayonida 
9. Kutubxonada 
Oʻzbekistonda AKT ni rivojlanishini quyidagi misollarda keltirishimiz 
mumkin. Masalan.
1. Internetdan foydalanuvchilarning umumiy soni 10,2 mln. kishini tashkil 
etishi.
2. Mobil internet foydalanuvchilari soni kundan-kunga ortib bormoqda. 
3.«.UZ» Milliy domen zonasidagi faol domen nomlari soni kundan-kunga ortib 
bormoqda va h.k. 

Download 1,89 Mb.