O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

Download 1,97 Mb. Pdf ko'rish
bet	11/53
Sana	22.11.2023
Hajmi	1,97 Mb.
	#103279

1 ... 7 8 9 10 11 12 13 14 ... 53

Bog'liq
Materialshunoslikning fundamental asoslari

Fizik xossalari. Metall va qotishmalarning fizikaviy xossalariga
uning rangi, zichligi, suyuqlanish temperaturasi, issiqlik o‗tkazuvchan-
ligi, issiqlikdan kengayuvchanligi, issiqlik sig‗imi, elektr o‗tkazuvchan-
ligi, magnit xossalari va boshqalar kiradi.
Metallning rangi deb, metallning unga tushgan yorug‗lik nurlarini
qaytara olish xususiyatiga aytiladi. Masalan, mis qizg‗ish ranglarni, al-
yuminiy kumushsimon oq ranglarni qaytaradi.
Metallning zichligi hajm birligida joylashgan massa bilan
xarakterlanadi. Zichligiga ko‗ra barcha metallar yengil va og‗ir turlarga
bo‗linadi. Turli buyumlar yaratishda metall zichligi muhim rol o‗ynaydi.
Masalan, samolyot va raketasozlikda juda yengil metall va qotishma-
lardan (alyuminiy, berilliy, magniy, titan qotishmalardan) foydalanishga
harakat qilinadi. Bu buyum massasini kamaytirish imkonini beradi.
Metallning suyuqlanish temperaturasi deb, uni qattiq holatdan
suyuq holatga o‗tadigan temperaturasiga aytiladi. Suyuqlanish tempera-
turasiga qarab, metallar qiyin suyuqlanadigan (volfram 3416

C, tantal
2950

C, titan 1725

C va boshqalar) va oson suyuqlanadigan (qalay
232

C, qo‗rg‗oshin 327

C, rux 419

C, alyuminiy 660

C) metallarga
bo‗linadi. Quyma buyumlar, payvandlanadigan va kavsharlanadigan bi-
rikmalar termoelektrik asboblar va boshqa buyumlar tayyorlash uchun
metall tanlashda suyuqlanish temperaturasi katta ahamiyatga ega.
Metallning issiqlik o„tkazuvchanligi deb, uning ko‗p qizigan qismi-
dan kam qizigan qismiga issiqlik o‗tkazish xususiyatiga aytiladi. Ku-
mush, mis, alyuminiy kabi metallar yaxshi issiqlik o‗tkazuvchandir.
Temirning issiqlik o‗tkazuvchanligi alyuminiyga nisbatan uch marta,
misga nisbatan besh marta kichikdir. Detal va buyumlar uchun material
tanlashda issiqlik o‗tkazuvchanlik muhimdir.
Mashinalarning ayrim detallari (dvigatellarning porshenlari, turbine-
larning kurakchalari) issiqlikni yaxshi o‗tkazadigan materiallardan tay-
yorlanishi kerak.
Metallning issiqlikdan kengayuvchanligi, qizdirilganda uning
o‗lchamlarining kattalishish, sovitilganda esa kichrayishi bilan bog‗liq
bo‗lgan chiziqli kengayish koeffitsienti bilan xarakterlanadi:
(ℓ
2 -
ℓ
1
)

=
__________________

[ℓ
1
(ℓ
2
– t
1
)]

17
Bu yerda ℓ
1
va ℓ
2
- jismning t
1
va t
2
haroratlardagi uzunligi. Hajmiy
kengayish koeffitsienti 3

ga teng. Metallarning issiqlikdan kenga-
yuvchanligi payvandlashda, bolg‗alashda hamda qizdirib hajmiy
shtamplashda, quyish qoliplari, shtamplar, prokat juvalari, kalibrlar
tayyorlashda, hamda priborlar yig‗ishda, ko‗prik termalar qurishda,
temir yo‗l relslarini yotqizishda hisobga olinishi lozim.
Metallning issiqlik sig„imi deb, u qizdirilganda uning ma‘lum miq-
dordagi issiqlikni yutish xususiyatiga aytiladi. Issiqlik sig‗imi J/

K bilan
o‗lchanadi. Turli metallarning issiqlik sig‗imi miqdoriga qarab solish-
tiriladi. Solishtirma issiqlik sig‗imi 1 kg metall temperaturasini 1

C ga
ko‗tarish uchun kerak bo‗ladigan, katta kaloriyada ifodalangan issiqlik
miqdoridir.

Download 1,97 Mb.

1 ... 7 8 9 10 11 12 13 14 ... 53

Download 1,97 Mb.

Pdf ko'rish