16.1-jadval
. Suv havzalarida bazibir zararli kampanentlarning ruxsat
etilgan oxirgi konsentratsiyasi REOK(PDK), mg/l.
№
Birikma nomlari
Ichimlik suvida
Baliqchilik
suvlarida
1
Sianidlar
0,1
0,05
2
Rodanidlar
0,1
-
3
Temir
0,5
0,05
4
Rux
1,0
0,01
5
Mis
1,0
0,01
6
Nikel
0,1
0,01
7
Kobalt
1,0
0,01
8
Qo’rg’oshin
0,1
0,1
9
Mishyak
0,05
0,01
10
Simob
0,005
0,001
11
Xlor
-
-
12
Tiomachevina
0,03
-
13
Butil ksantogenat
0,001
0,03
14
Sasna yog’i
-
0,1
Kamchiligi
rodanit
va
sianidlarning
to’liq
eritmadan
zararsizlanmasligi. Shu sababdan qo’shimcha tozalash usullarini
qo’llashga zarurat tug’uladi.
Ba’zi bir OICHF da oqava suvlarni tozalashda temir sulfat tuzlari
qo’llaniladi. Bu usul eritmadagi СN
-
ionlarni zaharli bo’lmagan Fe(СN)
6
4-
ionlariga yoki suvda erimaydigan oddiy Fe(СN)
2
shaklga o’tkazishga
asoslangan.
Fe(СN)
6
4-
+ O
2
+ 2H
2
O = Fe(СN)
6
3-
+4OH
-
(16.1)
Ammo ular sekinlik bilan zaharli sinil kislotasini hosil bo’lishiga olib
keladi, bu esa jarayonning asosiy kamchiligi hisoblanadi:
134
4Fe(СN)
6
3-
+ 2H
2
O = 4Fe(OH)
3
+ 12HCN + 12СN
-
(16.2)
Shu sababdan bu usulning qo’llanilishi cheklangan.
Eng samarali usullardan biri bu chiqindi suvlardagi sianit tuzlarini
natriy gipoxlarat NaОС1, kalsiy gipoxlorat Са(ОС1)
2
va xlorli ohak
СаОС1
2
bilan oksidlab zarasizlantirishdir. Natijada oddiy va kompleks
sianid va rodanit birikmalari zaharsiz bo’lgan birikma CNO
-
shaklida
oksidlanadi:
CN
-
+OCl
-
= CNO
-
+ Cl
-
(16.3)
Cu(CN)
2-
3
+ 7OCl
-
+ 2OH
-
+ H
2
O = 6CNO
-
+ 7Cl
-
+ 2Cu(OH)
2
(16.4)
CNS
-
+ 4OCl
-
+ 2OH
-
= CNO
-
+ 4Cl
-
+ SO
4
2-
+ H
2
O (16.5)
Hosil bo’lgan sianat gidrolizga uchraydi:
CNO
-
+ 2H
2
O = NH
4
+
+ CO
3
2-
(16.6)
Shuning bilan birgalikda flotoreagentlar ham zararsizlanadi. Bu usul
amaliyotda OICHF da keng miqyosida qo’llaniladi. Zarasizlantiruvchi
vosita sifatida ko’p hollarda arzon hisoblangan xlorli ohak qo’llaniladi, u
xlor tuzi va xlorid kislotasi aralashmasi hisoblanadi. Zarasizlantirish
jarayonini nafaqat eritmaga nisbatan balki, bo’tanada ham olib boorish
mumkin, ammo ikkinchi holatda reagent ОСl
-
ionlari sarfi bo’tanadagi
sulfidlar bilan ta’sirlashish hisobiga ortiqcha sarf hosil bo’lishiga olib
keladi. Sianli birikmalarni oksidlash uchun xlor ham qo’llanilishi mimkin.
Uning ta’siri xuddi gipoxlorat va xlorli oxak kabidir:
CN
-
+ Cl
2
= CNCl + Cl
-
(16.7)
Amaliyotda xlorni qo’llash zarasizlantirish uchun emas balki xlorli
oxak olish uchundir. Xlorli oxak olish uchun gaz holidagi xlor oxaktosh
bilan qayta ishlanadi:
Ca(OH)
2
+ Cl
2
= CaOCl
2
+H
2
O (16.8)
Yaxshi zarasizlantiruvchilardam biri bu ozondir. Chiqindi sularni
ozonlash jarayoni, oddiy va kompleks sianid va rodanidlarni,
135
flotoreagentlarni
to’liq
oksidlash
imkonini
beradi.
Jarayonning
gipoxloratlarga qaraganda afzalligi o’zidan keyin suvlarni qaytaruvchilar
bilan
ifloslanmasligidir.
Hozirgi
vaqtda
ozon
hosil
qiluvchi
ozonatorlarning rivojlanmaganligi va ko’pn elektr energiya sarf qilishi
usulni qo’llanilishini cheklaydi.
Undan tashqari hozirgi vaqtda OICHF oqava suvlarini tozalashda
biologic(bakterialogik) usuldan kengv qo’llanilmoqda. Biokimyoviy
usulda oqava suvlarni tozalash ayrim turdagi mikroorganizmlarning hayot
faoliyati jarayonida organik birikmalarni eritish va ammiak,
vodorodsulfid, nitritlar va ularni oksidlash bilan bog‘liq .Biokimyoviy
usulda oqava suvlarni tozalashni bir vaqtda turli tezlikda kechayotgan
shartli ikkita bosqichga ajratish mumkin: mikroorganizm tanasi yuzasiga
oqava suvdagi mayin disspers va eriydigan organik va noorganik
moddalarning adsorbsiyalanishi va kechayotgan biokimyoviy jarayonlar
(oksidlanish va qaytarilish) hisobiga mikroorganizmning hujayrasi ichida
adsorbsiyalangan moddalarning parchalanishi sodir bo‘ladi.Bu ikki
bosqich ham aerob sharoitida va anaerob sharoitida ham sodir bo‘lishi
mumkin.
3. Boyitish fabrikalarining sanoat oqava suvlarini biokimyoviy
tozalash sutkalik va yillik hajmi katta bo‘lganida uni tozalash uni texnik
jihatdan amalga oshirish tabiiy oksidlovchi suv havzalarida amalga
oshirish mumkin chunki bu yerda suv saqlanganida mikroorganizmlar
ta'sirida tabiiy tozalanish jaryoni ketadi. Oksidlovchi suv havzalarida
mikraskapik mayda o‘simliklar dunyosi juda xilma - xil. Ochiq suv
havzalarida biologik oksidlash jarayoni ko‘plab turli xildagi bakteriyalar
sodda va yuqori uyushgan ko‘rinishdagi munosabatlar ta'sirida kechadi.Bu
havzalardagi bakteriyalar miqdori oqava suv tarkibidagi organik va
noorganik moddalar turiga bog‘liq bo‘lib 1 g quruq biomassa tarkibida
106 dan 1014 gacha hujayra bo‘lishi mumkin.
Bu bakterialar turi 5 - 10 dan hato 100 gacha yetishi mumkin. Suv
tozalash inshoatlariga ularning ishlash sharoitiga qarab geterotrof, va
avtotrof mikroorganizmlar joylashtiriladi. Suv tubi cho’kindi qatlamidan
ajratib olingan olingan mikroorganizmlar asosan Bacterium liguefaciens,
136
Bacterium album, Pseudomonas fluorescens va Bacillus brevis turiga
mansub bo‘ladi.
Balchiq (il) tarkibidagi 50 - 80% bakterialar Rseudomonas, turiga
ma'nsub bo‘lib ular 20 turdan ortiq organik moddalarni oksidlash
xususiyatiga ega.
Bacterium mikroorganizmlari oqava suvdagi neft mahsulotlari va
fenollarni yaxshi o‘zlashtiradi. Uglevodlar, fenollar va spirtlar Bacillus
mikroorganizm turi ishtirokida oksidlanadi. Balchiqda oltingugurtni
o’zlashtiruvchi bakterialardan Thiobacterium va Thiotrix sulfitlarni
giposulfidlarni va vodorodsulfidni oksidlash xususiyatiga ega bakterialar
mavjud.
MHD laridagi boyitish fabrikalarining chiqit ombor xonalari tatqiqoti
shuni ko‘rsatdiki T. Ferrooxidans bakteriasining mavjudligi birinchi
navbatda chiqit xonalarning muhitini belgilaydi. Tindirgichlardagi suvda
yoz mavsumida T.thioparus va T.denitrificans miqdori 100
marotabagacha oshib 100 h/ml, ga yetishi oksidlanish jarayoning
jadallashganidan darak beradi.
Cho’kish jarayonlarida muhitning kislarodga to’yinishi katta
ahamiyatga ega. Anaerob zonasida organik moddalarni mikrobiolog
parchalanish natijasida quyi malekulyar spirtlar, efirlar va boshqa oraliq
mahsulotlar bilan almashinish natijasida og‘ir metallar ionlari bilan
eruvchan komplekslar hosil qiladi. Anaerob sharoitida bu vaqtda mis
cho‘kmaydi
balki
eruvchan
birikma
holatida
mikroorganizmlar
metabolizmi
mahsulotlari
bilan
eritmada
yig‘iladi.
Muhitda
sulfatredutsirlovchi mikroorganizmlarning ishtiroki metallarni sulfidlar
holida cho‘kishiga imkon yaratadi.Ko‘plab boyitish fabrikalarida floto
reagent sfatida NaCN, KCN tuzlari mis va ruxni taziqlovchisi sifatida
ishlatiladi.Odatda boyitish fabrika oqava suvlarida sianit tuzlarining
ishlatilish sababli mis - rux sianitlar komplekslari ayrim holarda erkin
sianitlar mavjud bo‘ladi.Shuning uchun ham bu oqava suvlarni tozalashda
metallardan va sianitlardan tozalash imkoniyatlari ko‘riladi.Sionidlar
miqdori 10 - 11 ml/l, oshishi belgilangan mi'yoriy miqdordan (“PDK”)
yuqoriligini ko‘rsatadi. Hozirda oqava suvlarni sionidlardan tozalashning
mikroorganizmlar ishtirokida amalga oshirilishi keng yo‘lga qo‘yilgan.
137
Bunda 23 dan ortiq Pseudomonas fluorescens Bact album, Bacillus brevis,
Bact. Lique faciens kabi aktiv shtamlari ishlatiladi.
Bu mikroorganizmlarning hayot faoliyatida organik uglerodning va
azotning bo‘lishi zaruriy shart sharot sanaladi.Mikroorganizmlarning
sionidlarni parchalashdagi biokimyoviy jarayonlar - azotning,sionid ionini
amoniygacha o‘zgartiradi. Muhitda boshqa yengil o‘zlashtiriluvchi azot
ma'nbasining
borligi
mikrobiolagik
sionidlar
parchalanishining
tormizlaydi organik uglerodning borligi zaruriy shartdir. Bu jarayondagi
eng yaxshi ko’rsatkichlar oziqa sifatida saxarozalar va natiriy atsetat
tuzlari ishlatilganda kuzatiladi. Sianidlarning mikrobiologik parchalanishi
quydagi reaksiyalar shaklida sodir bo‘ladi
2CN
-
+ O
2
mikroorganizmlart 2CNO (16.9)
2CNO
-
+ 2H
2
O
gidroliz
NH
4
+
+ CO
3
2 -
(16.10)
Hozirgi vaqtda xrom biriktiruvchi oqava suvlarni biologik tozalash
usulari yaratilgan.
Bu usullarning asosida havo kislarodi yo‘q bo‘lgan
zonada maxsus mikroorganizmlar mikroflorasi ta'sirida Cr
6+
qaytarilishi
jarayoni yotadi.
| 