27
II-BOB. NEFT VA NEFT MAHSULOTLARINI YIG„ISH VA
TAYYORLASH
2.1. Neftni yig„ish va tayyorlash zarurati
Konda neftni va gazni yig„ish hamda tayyorlash neft quduqlarining
mahsulotlarini holatini ketma-ketlikda o„zgartirish va ularni alohida tarkibi
bo„yicha ajratish va tovar xom-ashyosini olish bilash yakunlanadi. Shunday qilib,
texnologik jarayon quduq mahsulotlarini ikki xom-ashyolar oqimiga ajratadi: neft
va gaz.
Qatlam suvlarini yig„ish, tozalash va ulardan foydalanish texnologiyasi
maxsus jarayonlar sifatida alohida qaraladi. Bu jarayon ketma-ket uchta
bosqichdan iborat: ajratish; yig„ish; tovar xom- ashyosi uchun o„rnatilgan neft va
gazni meyorlashtirilgan xossasiga keltirish. Neft oqimi uchinchi bosqichda qatlam
suvlaridan va mineral tuzlardan tozalanadi va neftni barqarorlashtirish uchun uning
tarkibidagi uglevodorodlar ajratib olinadi, natijada neftni qayta ishlashga
jo„natishdagi yo„llarda yo„qotilishning oldi olinadi. Shu bosqich davomida gaz
oqimlaridan uglevodorodlar (benzinsizlashtirish uchun) ajratib olinadi va tovar
gazi hamda suyultirilgan uglevodorodlarga aylantiriladi. Shunday qilib, uchinchi
bosqich neft va gazni yig„ishning so„nggi bosqichi hisoblanadi – neft va gazni
ishlash bosqichi deyiladi. Neft va gaz qayta ishlanganda uning kimyoviy va fizik
xossalari chuqur o„zgaradi. Bundayoitda ishlov berish bilan qayta ishlashni
chalkashtirmaslik kerak.
Neft va gazni o„lchov qurilmalaridan ularni ishlash punktiga (neftni yig„ish
punktiga, gazni qayta ishlaydigan zavodga) harakatlanishi neft va gazni yig„ish
deyiladi, tovar xom-ashyosini kon chegarasidan tashqariga chiqarish neft va gazni
tashish deyiladi.
Neft va gazni yig„ish va ishlashning texnologik sxemasi deganda neft va
gazni xom-ashyosi oqimlarini holatini to„xtovsiz ketma-ketlikda ajratish jarayonini
grafik usulda tasvirlanishi va tovar neftni olish tushuniladi. Neft va gazni yig„ish
hamda ishlash tizimining tarkibiga bir-biri bilan ketma-ket va o„zaro bog„langan
apparatlarni, mexanizmlarni, mashinalarni va inshootlarning jamlanmasi kiradi va
texnologik sxemalarda belgilangan ishlarni ta‟minlash amalga oshiriladi.
28
Neft va gazni yig„ish \amda ishlash tizimining texnologik sxemalarida
quyidagi jarayonlar amalga oshiriladi:
- gazni va neftni tayyor uglevodorodlarni xalq xo„jaligida foydalanish uchun
saqlash;
- neft va gazni meyordagi tovar xom ashyosigacha olib borish;
- neft va gazni ishlashdan olingandan keyin turlari bo„yicha xom-ashyolarga
va mahsulotlarga ajratishni hisobga olish.
- har bir quduqni mahsulot beruvchanligining nazoratini ta‟minlash.
Bir konning o„zida bir xil darajada buni amalga oshirishda texnik – iqtisodiy
ko„rsatgichlari yuqori bo„lgan neft va gazni texnologik sxemasiga yoki yig„ish
tizimiga hamda ishlov berishninng ko„rsatgichlariga etibor beriladi. Asosiy texnik
ko„rsatgichlarga quyidagilar kiradi: neft va gazni yig„ish hamda ishlov berishning
texnik-iqtisodiy ko„rsatgichlariga; tizimni avtomatlashtirish darajasiga; metallning
solishtirma sarfiga; xizmat ko„rsatuvchi xodimlarning soniga, elektr energiyasini
solishtirma sarfiga va boshqalarga.
Konlarda neftni yig„ish umumiy o„lchagichlar, nasos, quvurlar va neft
yig„uv punktlarining tizimlari bo„yicha amalga oshiriladi. Yuqorida keltirilgan
elementlarning hammasini o„rnatishni zaruriy tomonlari talab qilinmaydi, chunki
ularning soni kam ham bo„lishi mumkin. Masalan nasos, xom-ashyo rezervuarlari
va o„lchagichlar individual yoki guruhli qurilmalarning elementlari hisoblanadi
hamda quduqning mahsulligi gazlari ajratilganda amalga oshiriladi.
Tizim indivi\dual qurilmalardan iborat bo„lsa – neftni yig„ish tizimining
individual qurilmalari deyiladi, agarda tizimda guruhli qurilmalar mavjud
bo„lganda-neft yig„ishning guruhli qurilmalari deyiladi. Agarda neft bilan
birgalikda bir quvur orqali gaz yig„ilsa, neft va gazning umumlashgan tizimi yoki
bir quvurli deyiladi. Uni tizimdan farqi neft bir quvur orqali, gaz esa-boshqa quvur
orqali yig„iladi. Neftni qayta ishlash talabidan kelib chiqib, neftni yig„ish
tizimlarining har bir turi uchun alohida o„rnatiladi, har xil tarkibdagi neftlarni bir-
biri bilan aralashuviga yo„l qo„yilmaydi. Konlarda ba‟zida suvlanmagan neft
alohida tizim orqali yig„iladi va toza neft deyiladi hamda suvsizlantirish va
tuzsizlantirish jarayonlari amalga oshirilmasdan to„g„ridan-to„g„ri magistral
uzatmalarga beriladi.
29
Quvurlarni neft bilan to„lib oqishiga bog„liq holda bosimsiz va bosimli
turlarga ajratiladi.
Neftni bosimsiz tizimda
harakatlanishi tizimning boshlanishi va
tugallanishining otmetkalari farqiga bog„liq holda gravitatsion kuch ta‟sirida oqim
harakati paydo bo„ladi. Agar quvurdagi neftning yuqorisida erkin yuza paydo
bo„lsa, oqim to„liq bo„lmagan yuza orqali harakatlanadi va bosimsiz deyiladi.
Agarda erkin yuza bo„lmasa, bosimli oqim deyiladi. Ko„pincha bosimsiz oqim
mavjud bo„lib, bir uchastkada erkin toqim ikkinchi uchastkada esa bosimli oqimlar
uchraydi. Neftning bosimsiz oqimi yig„ish tizimining geometrik balandliklarining
farqi hisobiga paydo bo„ladi va yig„ishda nasoslardan foydalanilmaydi.
Neftni yig„ishning bosimli tizimida neft bosim ta‟sirida harakatlanadi hamda
haydashda markazdan qochma yoki porshenli nasoslar qo„llaniladi.
Bosimli tizimlarda neftni harakatlanishida quduqning favvora archasi yoki
gaz ajratgichlardagi hosil bo„ladigan qatlam energiyasi ham hisobga olinadi.
Eski konlarda ikki quvurli germetik bo„lmagan bosimsiz yig„ish tizimlar
keng qo„llaniladi. O„zi oqar tizimning xarakterli xususiyati shundan iboratki,
suyuqlik o„lchov qurilmalaridan keyin quvur uzatmaning boshi va oxiridagi
geodezik otmetkalarning farqi hisobiga harakatlanadi va oraliq rezervuarlariga
yo„naltiriladi hamda neftni katta bug„lanishga (3%dan 5%gacha) olib keladi.
Neftning tarkibidagi yengil uglevodorod fraksiyalarining yo„qotilishini bartaraf
qilish uchun hamma yangi konlar quduq mahsulotlarini yig„ish, tayyorlash va
tashishda germetik tizimi bilan jihozlanadi. (2.1-rasm)
2.1– rasm. Neftni yig„ish va tashish tizimi:
30
1-quduq; 2-otma chiziq; 3-yig„uv kollektori; 4-gaz yig„uv kollektori; 5-neft yig„uv
kollektori; 6-suv uzatmasi; AGO„Q-avtomatik guruhli qurilmasi; SNS-siquv nasos
stansiyasi; KTQ-kompleks tayyorlash qurilmasi; GQIZ-gazni qayta ishlash zavodi;
SUG-suyultirilgan
uglevodorod
gazi;
KFYEU-keng
fraksiyali
uglevodorodlar;STQ-suvni tashlash qurilmasi; RP-rezervuar parki.
Quduq mahsulotlari otma chiziq (2) orqali avtomatik guruhli o„lchov
qurilmalariga (AGO„Q) to„planadi va bu yerda har bir quduqdan qazib olingan
neft, gaz va suvning miqdori navbat bilan o„lchashdan o„tkaziladi. Undan keyin
quduq mahsulotlari (1) birgalikda yig„uv kollektorlari orqali (3) siquv kompressor
stansiyasiga (SKS) yo„naltiriladi. Bu bosqichda neftning bosimi quduqning ustida
1,0...1,5 MPa bosimdan SKSsining kirishida 0,7 MPa gacha pasaytiriladi. SKSsida
birinchi bosqichdagi ajratish 0,3 MPa bosimgacha olib boriladi. Ajratilgan gaz
o„ziningbosimi ostida gazni yig„ish kolektori (4) orqali gazni qayta ishlash
zavodlariga (GQIZ) yo„naltiriladi. Gazga to„yingan neft va suv neftni yig„uv
kollektorlari (5) orqali nasoslar yordamida markaziy yig„uv punktiga (MYP)
haydaydi va u yerda neft eng so„nggi barqarorlashtirish, suvsizlantirish va
tuzsizlantirish jarayonidan o„tkaziladi.
Tovar neft tovar rezervuar parkida yig„iladi. Suv quvur uzatma orqali suvni
tayyorlash qurilmasiga (STQ) beriladi va qatlam bosimini saqlash uchun qatlamga
haydaladi. Gaz GQIZga kirib keladi va u yerda og„ir uglevodorodlar va quruq gaz
ajratib olinadi hamda kompressor yordamida magistral gaz uzatmasiga beriladi.
Suyuqlik qismi suyultirilgan uglevodorod gazlariga va keng fraksiyali yengil
uglevodorodlarga ajratiladi, magistral neft mahsulotlari uzatmasiga yoki temir yo„l
orqali iste‟molchilarga yo„naltiriladi.
Neftni zamonaviy yig„ish, tashish va tayyorlash tizimlariga quyidagi asosiy
talablar qo„yiladi: yuqori tejamkor metall sarfi, kapital qo„yilmalarning bahosi va
ishlatish sarflari; neftni va gazni quduqdan to tayyorlash punktigacha yig„ish
tizimlarining
to„liq germetikligini ta‟minlanishi; kompleksdagi hamma
inshootlarning qurilishini tugallanishi bilan konni ishlatishga topshirish; obektlarni
kamligi va ishlatishni ishonchliligi; obektni to„liq avtomatlashtirilishi va
telemexanizatsiyalashtirish; avtomobil yo„llarining uzunligini qisqartirishning
31
imkoniyati; xizmat transportlarining xarajatlarini kamaytirish; ishlayotgan
xodimlarning sonini kamaytirish; neft bilan birgalikda qazib olinadigan neft
gazlarining resurslaridan to„liq foydalanish va h.k.
Bu talablar asosida neftni, gazni va qatlam suvlarin yig„ish, tashish va
tayyorlashning kon tizimlarini bir-biri bilan birlik texnologik jarayonlarda
bog„langan kon tizimlarining neft qazib olish rayonlari tashkil etilishi kerak.
Bu masalalarni hal qilish uchun quyidagi shartlarga rioya qilinadi:
- qatlamning energiyasidan yoki nasos orqali hosil qilinadigan energiyadan quduq
mahsulotlarini markaziy yig„uv punktlarigacha yoki siquv kompressor nasos-
ajratish qurilmasigacha tashishda maksimal foydalanish;
- neft va gazni quduqdan ajratish qurilmasigacha yoki markaziy yig„uv
punktigacha tashishda bir quvurli tizimdan foydalanish;
- ko„p bosqichli ajratishni qo„llash keyin esa gazni birinchi bosqichda ajratish va
tashishda gazga to„yingan neftni yig„ish hamda tashish punktlarigacha
kompressorsiz tashishda neft kon xo„jaligida kompressor stansiyasini, kichik
yig„uv punktlarni va qator boshqa texnologik obektlarni to„liq chiqarish;
- eng so„nggi ajratish qurilmasini MYPni neftni tayyorlash, gaz benzin zavodlarni
va tuman kompressor stansiyasining obektiga yaqin joylashtirish, yo„ldosh gazlarni
eng qimmat resurslaridan tejamkorlik bilan foydalanish va neftni tayyorlashni
malakali amalga oshirish zarur.
| 