o‘simlik turiga mansub organizmlarda idioadaptatsiya bo‘lishi tabiiy bir hol.
Masalan, toshbaqalar reptiliyalarning filogenetik tomondan eng qadimgi
shoxobchasi bo‘lib, katilozavrlardan kelib chiqqan va perm davriga kelib,
hayot
sharoitining o‘zgarishi, yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish tufayli ostki va ustki
qalqonlarga ega bo‘lgan. Evolyusion rivojlanishda toshbaqalar xilma-xil sharoitga
moslashib, o‘zaro farq qiladigan guruhlarni hosil qilgan.
Ixtisoslashish
, idioadaptatsiyaning eng xususiy formasi bo‘lib hisoblanadi.
Ixtisoslashish organizmlarning har qaysi yirik guruhlarida uchraydi. Ularga
yalqovlar, chumolixo‘rlar, gekkonlar, xameleonlar va shu singari hayvonlar misol
bo‘ladi. Ixtisoslashgan organizmlar, odatda, muhitning
juda tor doirasida hayot
kechiradi. Mazkur sharoitda ular bilan raqobat qiluvchi organizmlar kam uchragani
uchun, qayd qilingan hayvonlar hozirgacha saqlanib kelgan. Idioadaptatsiya
o‘simliklarda ham keng tarqalgan. Chetdan changlanish, urug‘, mevalarning
tarqalishiga imkon beradigan turli moslamalarni
idioadaptatsiya tipidagi
o‘zgarishlar deb ta'riflash mumkin.
Senogenez.
Senogenez embrion yoki lichinkalik davrida vujudga keladigan
moslamalar hisoblanadi. Tuxum hujayrani va embrionni kimyoviy va mexanik
ta'sirlardan himoya qiluvchi parda yoki mikroblardan saqlovchi ohakli qobiq,
tuxumdagi sariqlik, reptiliya, qushlar va sut emizuvchilarda embrionni tebranish va
zarbalardan
saqlovchi amnion, sut emizuvchilarda embrion, nafas olishga yordam
beradigan ellantois va yo‘ldosh senogenezga yaqqol misoldir.
Umumiy degeneratsiya yoki morfologik-fiziologik regress.
Agar aromorfozda
organizmlarning
tuzilish darajasi yuksalsa, umumiy degeneratsiyada voyaga
yetgan organizmlarning tuzilish darajasi, hayot faoliyati soddalashadi. Morfologik-
fiziologik regress, odatda, o‘troq holda yashashga yoki parazit hayot kechirishga
o‘tish bilan o‘zviy bog‘liq bo‘ladi. Degeneratsiyaga uchragan organizmlarda
harakatlanish (muskul
sistemasi, oyoqlar skeleti), markaziy nerv sistemasi, sezuv
organlari, aktiv oziqlanishga yordam beradigan organlar reduksiyaga uchraydi.
Aksincha, organizmda hayot uchun ikkinchi darajali hisoblangan faoliyat,
chunonchi, jinsiy sistema progressiv rivoj topadi.
Shunday qilib, Seversovning evolyusiyaning turli yo‘nalishlari to‘g‘risidagi
ta'limoti asosida nima sababdan barcha organizmlar evolyusiya jarayonida o‘z
tuzilishini bir tekis takomillashtirmagan va hozirgi
davrda tuzilishi murakkab
organizmlar bilan bir qatorda, tuban organizmlar ham mavjud, degan muammo
ilmiy tomondan hal etildi.
