Duragaylash uchun olingan ona va ota organizmlar bir-birdan ikki juft
qarama-qarshi belgilari bilan farq qilsa, ular diduragay chatishtirish deb ataladi.
G.Mendel diduragay chatishtirish uchun sariq, silliq donli no‘xot bilan yashil
burushgan (g‘adir-budur) donli no‘xotni chatishtiradi.
Natijada olingan
duragaylarning birinchi avlodi (F
1
) sarik, silliq donli bo‘lib chiqadi. Bu tajribada
donning sariq va silliq belgilari dominant, yashil va burishgan belgilari retsessiv
belgilar ekanligi ma'lum bo‘ldi.
Mendel duragaylarning birinchi avlodini o‘zidan changlatib, ikkinchi avlodini
oldi va ularda dominant hamda retsessiv belgilarning nisbati 9:3:3:1 bo‘lishini,
ya'ni har 16 ta dondan 9
ta sariq, silliq donga; 3 ga yashil silliq; 3 ta sariq
burushgan va 1 ta yashil burushgan don hosil bo‘lishini (har 16 ta donning 9 tasi
dominant belgilarga. 1 tasi retsessiv belgilarga. 6 tasi aralash belgilarga ega bo‘lib
chiqishini) aniqladi.
Tajribada ona va ota o‘simliklariga xos bo‘lmagan yashil,
silliq va sariq,
burushgan donlarning olinishini G.Mendel har xil juft belgilarning mustaqil
holatda nasldan-naslga o‘tish qonunidir, deb ta'rifladi. Keyinchalik bu qoida
Mendelning uchinchi qonuni deb nomlandi.
Mendel qonunlarida duragaylarning fenotip va genotip bo‘yicha parchalanish
nisbatlari berilgan.
Fenotip bu organizmning belgi va xususiyatlaridir.
Genotip esa shu belgi va
xususiyatlarni nasldan-naslga olib o‘tadigan genlardir. Belgi va xususiyatlarning
rivojlanishi uchun ma'lum shart-sharoitlar kerak. Aks holda organizmda gen bo‘la
turib, belgi yoki xususiyat yuzaga kelmasligi mumkin.
Bir-biridan uchta na undan ortiq alternativ belgilar bilan farq qiladigan
organizmlarni chatishtirish poliduragay chatishtirish deyiladi. Poliduragay
duragaylarning ikkinchi bo‘g‘inida (F
2
da) belgilar bo‘yicha
ajralish diduragay
duragaylariga nisbatan ancha murakkab bo‘lib, ularda ham irsiyat qonuniyatlari
kuzatiladi.
Agar diduragay chatishtirishda hosil bo‘ladigan gametalar soni 4 tani, ular
kombinatsiyasi 16 ta bo‘lib, sinflar soni fenotip bo‘yicha 4 tani, genotip bo‘yicha
esa 9 tani tashkil etsa, triduragay chatishtirishda hosil bo‘ladigan gametalar soni 8
tani, ular kombinatsiyasi 64 ta bo‘lib, sinflar soni fenotip bo‘yicha 8 tani, genotip
bo‘yicha 27 tani tashkil etadi.
