O‘simliklarda jins va jinsiy xromosomalar




Download 1,32 Mb.
Pdf ko'rish
bet84/106
Sana27.05.2024
Hajmi1,32 Mb.
#255327
1   ...   80   81   82   83   84   85   86   87   ...   106
Bog'liq
BIOLOGIYA

14.2. O‘simliklarda jins va jinsiy xromosomalar 
Yuksak o‘simliklar asosan bir uyli ikki jinsli (germofrodit) bo‘lib, ularning 
jinsiy hujayralari o‘zaro o‘xshashdir. Gulli o‘simliklarning faqatgina 5% i ikki uyli 
bo‘lib, erkak va urg‘ochi jinsiy hujayralar alohida-alohida ekinlarda rivojlanadi. 
Bunday o‘simliklarga tok (Vitis vinifera), nasha (Cannabis sativa), xmel 
(Humulius lipulus), shovul (Rumex), sparja (Asparagus officinalis) va boshqalarni 
misol qilib ko‘rsatish mumkin. 
O‘simliklarda jinsiy xromosomalarning bo‘lishi hayvonlarnikiga nisbatan 
ancha qiyin aniqlanadi. Hozirgi vaqtda 25 ta oila 70 turga mansub yopiq urug‘li 
o‘simliklarda jinsiy xromosomalar mavjudligi aniqlangan. Jinsni belgilaydigan 
xromosomalar urg‘ochi o‘simliklarda gomogametali (XX), erkak o‘simliklarda 
geterogametali (XY) dir. Hozirgi vaqtda seleksiya ishida jins genetikasining 
o‘simliklarga xos ma'lumotlaridan nashaning bir uyli xillarini yaratish uchun va 
boshqa sohalarda foydalanilmoqda. Organizmda jins bilan bog‘langan belgilarning 
rivojlanishi jinsiy bezlar ishlab chiqadigan garmonlarga va tashqi sharoitga 
(harorat, yorug‘lik, oziqlanish va boshqalarga) bog‘liqdir. Sharoit ta'siri natijasida 
ontogenezda jins nisbati o‘zgarishi mumkin. Masalan, past harorat ta'sirida 
baqalarda ko‘proq erkak jinsi xosil bo‘ladi. 
Jinsni belgilaydigan xromosomalarni chuqur o‘rganish va jins nisbatini 
o‘zgartirish usullari endilikda chorvachilik va parrandachilik mahsulotlarini 
ko‘paytirishga yordam bermoqda. Keyingi yillarda drozofila, xonqizi kabi 
hasharotlarning faqat urg‘ochi jinsli avlod beradigan xillari topildi, ular oddiy 
erkak jinslari bilan chatishtirilsa ham faqat urg‘ochi jinsli avlod beradi. 
Jinsni boshqarish pillachilikda ayniqsa katta ahamiyatga ega. Pilla qurtining 
erkagi urg‘ochisiga nisbatan 25-30% ko‘p ipak beradi. Demak, erkak qurtlarni 
boqishdan katta iqtisodiy samara olinadi. V.A.Strunnikov va L.M.G‘ulomova 
erkak qurtlar chiqadigan tuxumlarni urg‘ochi qurtlar chiqadigan tuxumlardan 
ajratib olishning mukammal va eng oddiy usulini ishlab chiqqanlar. Bunga ipak 


qurtining autosoma xromosomalaridan birida urug‘da qora rang beruvchi dominant 
gen borligini aniqlash orqali erishildi. Rentgen nurlari ta'sir etilib, shu genni 
saqlovchi xromosomaning bir bo‘lagi X xromosomaga o‘tkaziladi. Natijada 
urg‘ochi qurt chiqadigan urug‘lar qora rangda ekanligi aniqlanib, ularni erkak 
qurtlar chiqadigan urug‘lardan ajratish oson bo‘ldi. Qora rangni rivojlantiradigan 
dominant genga ega bo‘lgan urg‘ochi kapalaklar uruqqa oq rang beradigan ikkita 
retsessiv genga ega bo‘lgan erkak kapalaklar bilan chatishtirilsa, birinchi bo‘g‘inda 
(F
1
da) ikki xil rangdagi (qora-urg‘ochi, oq-erkak) urug‘lar hosil bo‘ladi. 
Fotoelementlardan foydalanib bu urug‘larni mashina yordamida oson ajratish 
mumkin. Ajratib olingan oq rangli urug‘dan faqat erkak jinsli qurt chiqadi. Shu 
tariqa ajratib olib boqilgan qurtlardan mo‘l va yuqori sifatli ipak hosili 
yetishtiriladi. 

Download 1,32 Mb.
1   ...   80   81   82   83   84   85   86   87   ...   106




Download 1,32 Mb.
Pdf ko'rish

Bosh sahifa
Aloqalar

    Bosh sahifa



 O‘simliklarda jins va jinsiy xromosomalar

Download 1,32 Mb.
Pdf ko'rish