matyeriali nukleoidga yopishib joylashgan DNK bir hujayradan, ikkinchisiga o‘tadi
va uning
xususiyatini shu DNK asos ravishda o‘zgartiradi. Jinsiy ko‘payishda erkak va urg‘ochi jinsga mansub,
gaploid xromosoma to‘plamiga ega bo‘lgan hujayralar o‘zaro qo‘shiladi. Bunday ko‘payish –
gametogamiya evolyutsiya taraqqiyoti davomida murakkablashib borgan. Gametogamiyaning ikki
shakli tafovut etiladi: Kopulyasiyali va kopulyasiyasiz gametogamiya. Jinsiy ko‘payishning kopulyasiya
bilan kechadigan xili jinsiy hujayralarning hosil bo‘lishi va ularning qo‘shilib, yangi sifatli hujayra –
zigotaning hosil bo‘lishi bilan ro‘y beradi. Evolyutsiya taraqqiyoti jarayonida urg‘ochi va erkak jinsiga
mansub hujayralararo farqlanish kuchayib boradi. O‘z navbatida kopulyasiya bilan ro‘y
beruvchi
gametogamiyaning 3 xili:
izogamiya, getyerogamiya va oogamiya
tafovut qilinadi.
Izogamiya
da hosil bo‘lgan jinsiy hujayra katta-kichikligi va shakliga ko‘ra
bir-biridan
farqlanmaydi. Bu usulda ayrim bir hujayralilar (xlamidomanada va b.) ko‘payadi. Ulardan hosil bo‘lgan
gaploid xromosoma to‘plamiga ega bo‘lgan izogameta 2 ta xivchinga ega bo‘ladi. Xuddi shunday
hujayralarning qo‘shilishi natijasida zigota hosil bo‘ladi.
Anizogamiya
bir qator suv o‘tlari va xivchinlilarga xosdir. Ularda ikki xil: harakatchanroq,
mayda gametalar – mikrogameta va harakati sust, yirikroq – makrogameta hosil bo‘ladi. Bu gametalar
xivchinlarga egadir. Shunday qilib ilk bor bir-biridan farqlanuvchi jinsiy hujayralar paydo bo‘ladi.
Ayrim organizmlarda katta va kichik gametalar hamda ikkita kichik gameta o‘zaro qo‘shilishi ham
mumkin. Demak, bu organizmda anizogamiya bilan bir qatorda izogamiya ham saqlanib qoladi. Boshqa
xivchinlilarda makro va mikrogametagina qo‘shiladi va anizogamiya ro‘y beradi.
Oogamiya
— kopulyasiya bilan bo‘ladigan gametogamiyaning eng yuqori shakli.
Bir gameta yirik,
harakat tuzilmasiga ega emas. Bu urg‘ochi gameta, ya’ni tuxum hujayradir. Ikkinchi gameta esa mayda,
harakatlantiruvchi hivchinga ega – bu erkak jinsiy hujayrasi – spermatozoiddir. Oogamiyada jinsiy
hujayralar maxsus a’zolarda (hayvonlarda urug‘don va tuxumdonlarda) hosil bo‘ladi. Ko‘pgina
o‘simliklar va deyarli barcha hayvonlar oogamiya yo‘li bilan ko‘payadi. Kopulyasiyasiz gametogamiya
kam uchraydi.
O’simlik va hayvonlarning urug’lanib ko’payishiga
