|
O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat institutiBog'liq biologiya majmuaTayanch iboralar:
jinsiy hujayra, individ, konyugatsiya izogamiya, Ontogenez getyerogamiya,
oogamiya, partenogenez, ginogenez va ondrogenez gomeostaz.
1.
Organizmlarning ko‘payish xillari
Barcha tirik mavjudot o‘zlariga xos bo‘lgan hayotni yashaganlaridan so‘ng o‘limga
mahkumdirlar. O‘lgan organizmlar o‘rniga yangi organizmlar vujudga keladi. Har bir jonzotga o‘ziga
o‘xshagan organizmni yaratish, zurriyot qoldirish xususiyati xosdir. SHu tufayligina mavjudotlar olami
saqlanib qoladi. Organizmlarning ko‘payishi evolyusion tarzda takomillashib boruvchi jarayondir.
Jonzotlar turli usulda ko‘payadi, ularning barchasini
jinssiz
va
jinsiy
ko‘payish xiliga bo‘lish mumkin.
Jinssiz ko‘payish.
Jinssiz ko‘payish eng sodda, evolyutsiya jarayonidagi ilk bor ko‘payish
usulidir. Bu usul bilan ko‘payishda bitta organizm ishtirok etadi. Shu organizm o‘z avlodlariga barcha
ususiyatlarini deyarli o‘zgarmagan holda o‘tkazadi. Jinssiz ko‘payishning bo‘linish, endogoniya,
shizogoniya, kurtaklanish, sporogoniya, vegetativ ko‘payish xillari farqlanadi. Ko‘payishning bo‘linish
usuli bir hujayrali jonzotlarga xosdir. Bo‘linish usulidagi ko‘payish organizmning mitoz yo‘li bilan
ko‘payishidir. Bo‘linish natijasida hosil bo‘lgan ikki avlod (hujayra) o‘rtasida genetik axborot va ichki
tuzilmalar tengma-teng taqsimlanadi. Hosila organizm (hujayra) o‘sadi va qayta bo‘linishga tayyorlanib,
so‘ng yangi organizmni yaratadi.
Endogoniya –
bu organizm (hujayra) ning alohida ichki kurtaklanishi bo‘lib, ona hujayrada
ikkita qiz organizm hosil bo‘ladi, ya’ni bir ona hujayra ichida, uning umumiy hujayra qobig‘i ostida ikki
qiz hujayra shakllanadi, shunday qilib ona hujayra faqatgina ikki avlod beradi. Shu yo‘sinda, masalan
bir hujayrali parazit –
toksoplazmaning
ko‘payishi ro‘y beradi.
Shizogoniya.
Ayrim bir hujayralilarda, masalan,
bezgak plazmodiysining
jinssiz ko‘payishi ko‘p
marta bo‘linish – shizogoniya usuli bilan kechadi. Hujayra (organizm) shizogoniya bilan ko‘payganda,
dastavval uning yadrosi birin-ketin ko‘p marta bo‘linadi, hujayra sitoplazmasi esa bo‘linmaydi –
sitokinez ro‘y bermaydi. So‘ngra, ona hujayra ichidagi har bir hosila yadro, bo‘linib ketgan, mayda
sitoplazma bilan o‘raladi – bir qancha qiz hujayra (organizmlar) paydo bo‘ladi. Qiz hujayradagi irsiy
informatsiya belgilari ona organizmi belgilariga monand ravishda bo‘ladi. Odatda, bu xildagi ko‘payish
jinsli ko‘payish bilan almashinib turadi.
|
| |
