– bu barcha asosiy iqtisodiy jarayonlarni, takror ishlab chiqarish sharoitlari, jarayonlari va natijalarini tavsiflovchi o’zaro bog’liq makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, tasniflar va guruhlar tizimi. MHT BMT tomonidan e’lon qilingan «Milliy hisoblar va yordamchi jadvallar
tizimi» nomli hujjat asosida xalqaro statistikada standart tizim sifatida 1953 yildan
boshlab qo’llanila boshladi. Shu davrdan (1953 yildan) buyon shu davrgacha MHT
to’rt marta o’zgartirilib, takomillashtirildi. Lekin u hali ham takomillashtirishga
muhtoj. Hozirgi davrda dunyoning 100 dan ortiq mamlakatlarida, shu jumladan
O’zbekistonda mazkur tizimning takomillashtirilgan shakli qo’llanilmoqda.
Milliy hisoblar tizimi asosini yig’ma balanslar tashkil qiladi. Bunga daromad va
xarajatlar balansi misol bo’lishi mumkin. Daromadlar xo’jalik birliklari va aholi
umumiy daromadlari (ish haqi, foyda, daromadlarning boshqa turlari, amortizatsiya)
summasini aks ettiradi. Xarajatlar to’rtta guruhdan iborat bo’ladi: iste’mol,
investitsiyalar, davlat xaridi, sof eksport. Milliy hisoblar makroiqtisodiyotning
me’yordagi – muvozanatli holatga erishish darajasini aniqlashga yordam beradi.
Ushbu milliy hisoblar tizimi asosida YAIM uch xil usul bilan hisoblanishi
mumkin:
Birinchi usul – bu YaIMni hisoblashga qo’shilgan qiymatlar bo’yicha yondashuv. Bunda milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari bo’yicha yaratilgan
qo’shilgan qiymatlar yig’indisi hisoblab chiqiladi. Qo’shilgan qiymatni aniqlash jami
ijtimoiy mahsulotdan oraliq mahsulotlar va xomashyo, yoqilg’i, materiallar qiymatini
289
chegirish orqali amalga oshiriladi. Biz YAIMni hisoblashning mazkur usuliga tegishli
ba’zi tushunchalar (masalan, takroriy hisob, oraliq mahsulot) va shartli misollarni
darslikning 2-mavzuida ko’rib chiqqan edik. Bu usul bilan hisoblangan YAIM alohida
tarmoqlarning shu mahsulotini yaratishdagi o’rnini va hissasini aniqlash imkonini
beradi.
